باغ نارنجستان قوام شیراز

خانه قوام یا باغ نارنجستان قوام در دوره قاجار محل اقامت حاکم شیراز بود. این عمارت توسط چند نسل از خاندان قوام پی ریزی، احداث و تکمیل شد. لقب نارنجستان هم از درختان نارنج حیاط این عمارت می آید. امروزه این مکان با عنوان موزه نارنجستان در اختیار دانشگاه شیراز قرار دارد. خانه قوام بین سالهای 1348 تا 1358 خورشیدی مورد استفاده مؤسسه آسیایی دانشگاه پهلوی تحت سرپرستی آرتور اپهام پوپ، ایران شناس معروف بود. در سالهای اخیر، زیرزمین ضلع شمالی تعمیرات اساسی شده و به عنوان موزه مورد استفاده قرار گرفته که در آن اشیای فرهنگی اهدایی پروفسور پوپ نگهداری می شوند. این باغ در محله بالاکفت و در قسمت شرقی انتهای خیابان لطفعلی خان زند واقع است. این محدوده تقریبا در نقطه انتهایی و شرقی شهر قدیم و در جایی که در گذشته دروازه دولت، دروازه منذر و کل شیخ ابوذرعه قرار داشته، استقرار دارد.

در ورودی اصلی باغ رو به جنوب و به یک هشتی باز می شود. سردر ورودی دارای تزئینات آجرکاری زیبایی بوده و بر پیشانی در ورودی کتیبه ای از سنگ مرمر سرخ فام شامل آیاتی از قرآن دیده می شود. در دو طرف این کتیبه هم ابیاتی از آسوده شاعر شیرازی درباره بانی باغ و تاریخ احداث آن حجاری شد. تاریخ بالای سردر سال 1305 قمری را نشان می دهد که هم زمان با پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار هست. بر روی ازاره سنگی دو طرف درگاه نقش دو سرباز دوره قاجار در حالیکه تفنگی در دست دارند، حجاری شده است. در ورودی از چوب ساج تهیه شده و بر روی آن منبت کاری های زیبایی انجام گرفته است. این در به یک هشتی مربوط می شود. سقف این هشتی دارای آجرکاری و کاشی کاری و مقرنس سازی های گچی بسیار زیبایی بوده و این هشتی به وسیله دو راهرو به محوطه باغ ارتباط دارد.

باغ قوام در سه ضلع شمالی، شرقی و جنوبی دارای ساختمان است. عمارت اصلی باغ که در سمت شمالی واقع شده، دو طبقه بوده و در زیر آن هم یک طبقه زیرزمینی است. طرح بنای اصلی و ایوان دو ستونی عمارت از شیوه معماری رایج در دوره زندیه اقتباس شده و با شکوه ترین قسمت این ساختمان هم ایوان بزرگ آن با دو ستون سنگی یکپارچه و سقف مسطح تزئین شده است. در دو طرف ایوان بزرگ دو راه زینه برای ورود به آنجا و سایر قسمتها ساخته شده که از کف محوطه نزدیک دو متر بلندی دارد. این پله ها به دو بهار خواب متصل بوده و در هر طرف یک سالن بزرگ و یک اتاق بزرگ واقع شده و در انتها نیز پله هایی برای رفتن به طبقه بالا ایجاد شده است. در روبروی ایوان شاه نشین، اتاق هایی که محل اقامت حاکم وقت و اقوام و میهمانان نزدیکش بوده، واقع است. طبقه بالا نیز دارای چهار اتاق بوده که دو تای آن در عقب واقع شده و دارای هشتی و پنجره هایی مشرف بر ایوان هست.

تقسیم بندی اتاق ها بنحوی است که گروههایی از میهمان ها به طور مجزا می توانسته اند در آنجا اقامت کنند و به طور کلی این مجموعه مشتمل بر دو دستگاه شامل پنج اتاق، چهار دستگاه با دو تا سه اتاق و دو دستگاه هر کدام با دو اتاق و شش اتاق انفرادی است. ایوان بزرگ عمارت ار نظر هنرهای مختلفی که در آن بکار رفته زیباترین ایوان دو ستونی دوره قاجار در شیراز است. دو ستون ایوان از سنگ مرمر یکپارچه و بدنه آنها استوانه ای و سر ستون ها دارای مقرنس کاری های زیبایی هست. در وسط سقف ایوان هم یک مدال بزرگ نقاشی شده و در اطراف آن شش منظره بیضی شکل ترسیم شده است.

علاوه بر این نقشها قسمتهای دیگر سقف ایوان و بسیاری از اتاق ها و همچنین بدنه و دیوارهای آنها با تصویرهای مختلف و زیبایی چون گل و بوته، اشکال حیوانات، منظره شکارگاه و غیره نقاشی شده و اطراف نقاشی های سقف ایوان و دیوارها و شاه نشین به نحو بدیعی آینه کاری شده است. نقاشی رنگ و روغن سقف ها به سبک نقاشی های دوره زندیه است. نقاشی بر روی چوب های سقف که به اصطلاح محلی مرجوک نامیده می شود، مخصوص هنرمندان شیراز بوده و در بیشتر ساختمان های دوره زندیه و قاجاریه شیراز این شیوه مشاهده می شود. در حواشی سقف ها مقداری کاغذ دیواری و عکس های کاغذی رنگی نیز بکار رفته که در آن دوره از اروپا به ایران آورده اند. سقف طبقه بالا در طرفین ایوان تیرهای چوبی است که روی آنها هم نقاشی شده است. نقاشی های سقف ایوان بزرگ و بیشتر اتاق ها غالبا به وسیله لطفعلی خان صورتگر، نقاش و مینیاتوریست مشهور آن دوره انجام گرفت.

عمارت اصلی در قسمت جلو دارای درهای ارسی با شیشه های رنگی است. هلالی بین دو ایوان دو ستونی و شاه نشین هم شیشه های رنگی بسیار زیبایی دارد. این شیشه ها در دوره قاجار از اروپا به ایران آورده شده است. کلیه درهای عمارت از چوب گردو هست. خاتم کاری یا به سبک هندی منبت کاری شده و در آنجا صدف هایی بکار رفته که در آن زمان از خلیج فارس آورده اند. این درها بسیار نفیس و کار استادان بزرگ این فن است. ازاره تمام اتاق های اصلی عمارت و بخاری دیواری شاه نشین از سنگهای مرمر هست. این سنگ ها را از یزد و تبریز به شیراز آورده اند. روی بخاری سنگ مرمر نقش داریوش هخامنشی با یک برجستگی مختصر کنده شده و حواشی آن به رنگ طلایی تزئین شده و در گوشه های بالای بخاری هم دو تصویر از محمدرضا خان قوام الملک حجاری گشت.

ازاره پایین عمارت دیوان و زیر ایوان نیز حجاری و نقوش آنها با اقتباس از راه سنگی عمارت دیوانخانه کریم خان زند ایجاد شد ولی به شیوه تصاویر دوره قاجاریه است. بر روی سنگهای ازاره ساختمان نقوش برجسته سربازان عهد قاجار با لباسهای آن دوره در حالیکه تفنگی در دست دارند و تصویر شیر و گور و پنجره سنگی مشبک و حجاری شده نیز نصب شده که به صورت ترنج های بسیار خوش طرحی است. بالای عمارت اصلی به شیوه ساختمان های آن دوره دارای هلالی هایی است. بر روی این هلالی ها که سه عدد بوده، تصاویر و طرح های زیبایی کاشیکاری شده است. در هلالی وسط نقش دو شیر دیده می شود که صفحه ای را نگه داشته اند و بر روی این صفحه " نصر من الله و فتح قریب " دیده شده و دو فرشته هم از بالا آن را گرفته اند و در هلالی های کاشیکاری طرفین پلنگی است که آهویی را شکار کرده و زمینه این صحنه ها را خطوط اسلیمی مزین کرده است.

ضلع شرقی بنا نیز دارای حیاطی کوچک و اتاق هایی چند است. ساختمان و تأسیسات ضلع شرقی در گذشته به آشپزخانه و محل اقامت خدمه اختصاص داشته است. در وسط حیاط مدخل آشپزخانه حوض کوچکی وجود دارد. پاشویه حوض را قطعات سنگ سرخ فام و بدنه و کف آن را کاشی های فیروزه ای رنگ پوشانیده و در وسط حوض یک فواره سنگی تعبیه شده است. در سمت جنوب حیاط آشپزخانه، ستون سنگی حجاری شده ای دیده شده که به عنوان پایه ای برای گلدان نصب شده است.

ضلع جنوبی هم خود به صورت یک مجموعه است. در وسط این بنا دو راهرو وجود دارد که به وسیله یک هشتی به در ورودی باغ مربوط می شود و در دو طرف راهروها دو ایوان سرتاسری قرار گرفت. در جلو هر ایوان چهار ستون چوبی و دو نیمه ستون مشاهده می گردد. این ستون های چوبی در دوره قاجار به طرزی زیبا منبت کاری شده است. گچ بری دیوارها نیز از نمونه های جالب هنر آن دوره هست. کف ایوان ها به همان صورت سبک قدیم خود با قطعات کاشی سفید و آبی مفروش است. ازاره بنا با سنگ پوشیده شده و پنج باب پنجره سنگی که به طور برجسته حجاری شده، به عنوان نورگیر در جلوی ایوان ها نصب شده است. در طرفین این عمارت شش اتاق وجود دارد. در دوران گذشته که این باغ محل دیوان خانه حکومتی بوده، از این اتاق ها به عنوان دفتر کار استفاده میشد و ایوان های وسیع جلوی آنها به منزله اتاق انتظار برای مراجعین بوده است. ساختمان جنوبی باغ هم به وسیله راه پله ای به زیرزمین های طرفین راهرو راه دارد.

در وسط این ساختمان یک طاقنمای بزرگ و دو طاقنمای کوچک ایجاد شده که با اقتباس از تصاویر و سبک دوره زندیه کاشیکاری شده است. در طاقنمای بزرگ نقوش سه تن از خدمتکاران دوره زندیه بر روی کاشی دیده می شود که لباس های بلندی دارند و در دست یکی از آنها قدحی و در دست دیگری تنگ و جامی است و سومی هم ظرفی پر از میوه در دست دارد. در بالای این طاق نما دو لچکی کاشیکاری با مناظری از طبیعت و تصویرهایی است از داستان های رستم پهلوان حماسی و دیو سفید الهام گرفته شد و در حاشیه مناظر تصویر شکارگاه و همچنین مینیاتورهای زیبایی مثل حمام گرفتن شیرین در چشمه است. ازاره این قسمت نمای عمارت با سنگ های سرخ فام پوشیده شده و نقش های برجسته این سنگ ها از تصویرهای تخت جمشید اقتباس گشت.

بین عمارت ضلع جنوبی که دفترکار حاکم وقت بوده و عمارت اصلی که در سمت شمال قرار دارد، باغ وسیعی است که در دوره قاجار با نرده آهنی محصور شد. نرده آهنی دورادور باغچه ها به همان وضع قدیم خود باقی مانده است. قسمت شمالی این باغ یعنی محوطه جلوی ساختمان اصلی و ایوان بزرگ قدری بالاتر از سطح باغ است. در این محوطه حوض بزرگی ساخته شد بطوریکه از روبرو نمای عمارت و ایوان در آن منعکس می شود. لبه ها و پاشویه این حوض را قطعات بزرگ سنگ سرخ فام تشکیل می دهد و در دو طرف آن چند باغچه وجود دارد. خیابان اصلی باغ از جلوی حوض تا نمای عمارت ضلع جنوبی ادامه می یابد.

در وسط این خیابان آب نمایی سرتاسری با اشکال هندسی ساخته شده و اطراف آب نما هم گلکاری است. این باغ همچنان که از نام آن پیداست، دارای درختان نارنج فراوان است بطوریکه در فصل شکوفه دادن عطر دل انگیز بهار نارنج فضای باغ را پر می کند دو ردیف درختان نخل تنومند و کهنسال نیز در دو طرف خیابان اصلی باغ وجود دارد. سایر انواع درختان را هم میتوان در این باغ مشاهده نمود. گلهای گوناگون و رنگارنگ نیز در باغ زیبای نارنجستان قوام بچشم میخورد. اگر علاقمندید که هر چه بیشتر درباره جاذبه های دیدنی شیراز نظیر باغ نارنجستان قوام بدانید، می توانید سری به راهنمای سفر به شیراز زده و حسابی کسب اطلاعات کنید.