مسجد مقدس جمکران

مسجد جمکران مسجدی منسوب به حجت بن الحسن است که در محدوده محله جمکران شهر قم واقع شد. این مسجد به خاطر قرار داشتن در این محله به مسجد جمکران شهرت یافته و به سبب انتساب به حجت بن الحسن هم مسجد صاحب الزمان نامیده می شود. این بنا در گذشته به مسجد قدمگاه نیز مشهور بوده است. اولین مسجدی که در قم پیش از مهاجرت اشعریان از کوفه به این شهر و در اوایل قرن دوم بنا گردید، مسجد قریه جمکران بود که خطاب اسدی آن را بنیان نهاد و در آن به تنهایی نماز می گزارد. اما قول مشهور درباره ساخت مسجد کنونی جمکران به داستانی بر می گردد که میرزا حسین نوری نقل کرد. بر طبق این حکایت، حسن بن مثله جمکرانی در پی رویایی که می بیند، در سه شنبه 17 رمضان 373 هجری قمری به خدمت حجت بن الحسن می رسد و در آن جلسه دستور ساخت مسجد در مکانی که برگزیده و در آن نشانه هایی قرار داده شده، به او ابلاغ می گردد.

سپس، سید ابوالحسن از درآمد زمین مزبور که در اختیار حسن بن مسلم بوده، به اضافه وجوه حاصل از اراضی رهق ناحیه اردهال کاشان، مسجد را با سقفی از چوب احداث می کند. در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی ساختمان مسجد قدیمی و نیمه ویران بود. رونق مسجد جمکران در دوران اخیر به دلیل کوشش محمد تقی بافقی است. قبل از او فقط بعضی از افراد مطلع برای شب زنده داری به مسجد جمکران می رفتند. بافقی هر شب چهارشنبه به همراه گروهی از طلاب پیاده به مسجد می رفت و نماز مغرب و عشاء را در آنجا اقامه میکرد و تا اذان صبح در آنجا به عبادت می پرداخت.

پس از تشکیل نخستین هیئت امنای مسجد در 1394 و تحت نظارت سازمان اوقاف توجه بیشتری به این مسجد شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم شورای مدیریت حوزه علمیه قم اعضای هیئت اعضای هیئت امنا را معرفی کرد و اداره اوقاف نیز نظارت بر امور مسجد را برعهده گرفت. این مسجد دارای ساختمان اداری، هیئت امنا، دایره انتظامات، دفتر ثبت کرامات، واحد انتشارات و تحقیقات، واحد ارشاد و کتابخانه تخصصی بوده و سالانه حدود پانزده میلیون زائر دارد.

بنایی که در 1167 میرزا علی اکبر جمکرانی آن را تعمیر کرد، شامل مسجدی ستون دار به ابعاد 17×5 متر با چهار فرش انداز بوده است. علی اصغر خان اتابک در اوایل حکومت مظفرالدین شاه مسجد و صحن را تعمیر و حجره ها و ایوان های در اطراف صحن و دو آب انبار یکی در صحن و دیگری در خارج از صحن را بنا کرد. بافقی نیز تعمیراتی در مسجد انجام داد و در آنجا آب انباری احداث کرد. در طی تعمیر مسجد در دوره قاجار تزئیناتی به بنا افزوده شد که شامل ازاره کاشی کاری خشتی هفت رنگ به ارتفاع 1٫5 متر و تزئیناتی با نقوش اسلیمی با آب طلا و لاجورد در قسمت فوقانی و کتیبه ای از کاشی های خشتی به خط ثلث از سوره جمعه در بخش میانی شبستان مسجد بود. در میان محراب مرکزی هم چاه کوچکی قرار داشت که دهانه آن با سنگ مرمر میان تهی پوشانده شده بود و برخی زائران برای تبرک از درون آن خاک می بردند. در وسط همین محراب قطعه سنگ دیگری از مرمر قرار داشت که در میان آن اثر یک قدم بزرگ به نشان قدمگاه بودن مسجد بود. در سال 1350 با دستور آیت الله فیض چاه را پر کردند و سنگ را کندند، زیرا به اعتقاد او نشان بدعت بود.

در 1332 مسجد جمکران توسط سید محمد آقازاده تعمیر و بعضی قسمتهای آن تجدید بنا شد و تالاری در جنوب صحن با شش ستون از تیرآهن به طول هفده و عرض چهار متر احداث گردید که در واقع همان محوطه ورودی مسجد بود. در بخش شرقی صحن نیز تالاری به عرض چهار و طول سیزده متر با تزئیناتی از آجرهای تراش و کاشی های هفت رنگ و نمای ورود به صحن در این دوران ایوانی آجری با پوشش گچی در سقف و اسپر مزین به کاشی هفت رنگ در دو طرف بوده است. در نمای درگاه نیز کتیبه هایی با مضامین اهمیت ادای به موقع نماز و تاریخ های 1318 و 1371 وجود داشت. در قسمت جنوب شرقی مسجد گلدسته آجری هشت ترکی به ارتفاع هفده متر قرار داشته که در 1318 ساخته شده بوده است.

هم زمان با پیروزی انقلاب اسلامی و افزایش زائران و لزوم گسترش بنا، هسته تاریخی مسجد تخریب شد و به شکل مربعی علامت گذاری گردید که با سنگ فرش جداگانه ای با نوار سیاه و سفید مشخص شده است. پس از آن هم با خریداری زمین های کشاورزی اطراف مسجد، چهل هکتار زمین در اختیار مسجد جمکران قرار گرفت که 5٫5 هکتار آن به محوطه و صحن اصلی اختصاص یافت. در وضع موجود، مسجد دارای شش ورودی به صحن از شش جهت است که در شمال شرقی آن در محور شبستان اصلی مسجد قرار دارد و در طرفین آن دو مناره عظیم بتونی با قاعده مربع و ساقه هشت وجهی در پنج طبقه و به ارتفاع 85 متر است.

بنای جدید مسجد، مسجد مقام نامیده می شود. ایوان ورودی این مسجد تماماً مزین به کاشی های معرق در بدنه و لچکی های و مقرنس کاری در سقف است و از طریق سه ورودی یکی در مرکز و دو ورودی در هر یک از طرفین به شبستان راه دارد. مناره های طرفین این ایوان با ارتفاع شصت متر نیز مزین به کاشی معرق و به شکل چند وجهی در قسمت های تحتانی، مدور در ساقه و گلدسته ای در قسمت فوقانی است. شبستان اصلی به شکل هشت ضلعی و دارای سه ورودی در شمال و دو ورودی در جنوب است. این شبستان دارای هشت ستون هشت وجهی مزین به کاشی های معرق و مقرنس کاری بوده که گنبد مسجد با سازه ای فلزی بر فراز آن استوار شده است.

در ساقه گنبد 23 پنجره مشبک فلزی با شیشه های رنگارنگ گذاشته شده که نور شبستان را تأمین می کنند. سطح داخلی گنبد سراسر مزین به کاشی های معرق با تلفیق آجر است. طوق زیر پنجره ها کتیبه ای به خط ثلث با آیاتی از سوره انسان است. سطح خارجی گنبد سهمی شکل بنا نیز با کاشی های فیروزه ای پوشیده و با کتیبه های لا اله الا الله و ترنج های تزئینی با ذکر یا مهدی ادرکنی در داخل آن تزئین شد. ازاره داخلی مسجد تا ارتفاع 1٫8 متر با سنگ مرمر پوشیده شده و بقیه قسمتهای بدنه داخلی تا زیرسقف مزین به کاشیکاری با تلفیق آجر است. شبستان های غربی و شرقی هر کدام با چهار هزار متر مربع دیده می شوند. قسمتهای داخلی این شبستان ها آینه کاری شده و هریک از شبستان ها دارای دو گنبد قرینه هستند. مسجدی معروف به مسجد مرمر هم که فضای داخلی آن با مرمر سبز پوشانده شده، به مسجد مقام متصل است.