کاروانسرای دیر گچین

دیر گچین کاروانسرایی در ایران است که بر سر راه جاده تاریخی ری به قم و در مرکز پارک ملی کویر قرار دارد. دیر گچین یکی از بزرگترین کاروانسراهای ایران بوده و ویژگی های منحصر بفرد این اثر باعث شده تا آن را «مادر کاروانسراهای ایران» بنامند. این بنا را به خاطر داشتن گنبدی از جنس گچ دیر گچین نامیده اند اما اکنون چنین گنبدی در بنا وجود ندارد. بنای کاروانسرا مربوط به دوره ساسانی بوده و آن را در دوران سلجوقیان، صفویان، و قاجاریان مرمت و بازسازی کرده اند. شکل کنونی آن متعلق به دوران صفویه است.

ساختمان دیر گچین به صورت چهار ایوانی بوده و حدود 12000 متر مربع وسعت دارد. فضاهای موجود در آن را میتوان به فضاهای انسانی، دامی و رفاهی تقسیم کرد. این بنا دارای چهار برج گرد در گوشه ها بوده و دو برج با قاعده نیم بیضی در دو سوی سردر اصلی قرار گرفته اند که سردر خود در وسط دیوار جنوبی جای دارد. در دیر گچین همچنین 44 اتاق مسکونی یا حجره، 4 تالار (اصطبل) بزرگ، مسجد، شبستان خصوصی (دستگاه مستقل و بخش اعیانی)، انبار علوفه، آسیاب، حمام و 6 چشمه توالت دیده می شود. مصالح بکار رفته در دیر گچین آجر، آهک، خشت و گچ است.

در اطراف کاروانسرای دیر گچین تعدادی بنا به صورت مجموعه وجود دارند مانند دو آب انبار در پشت ضلع غربی و نزدیک به حمام، یک کوره آجرپزی، یک آب بند و قبرستانی متعلق به دوران اسلامی در ضلع جنوب غربی است که روی قبرهایش را با آجر پوشانده اند. در 500 متری شرق کاروانسرا هم بنایی خشتی گلی از دوره قاجار وجود دارد که به شکل قلعه است و فقط یک دروازه ورودی دارد. سازمان میراث فرهنگی این کاروانسرا را در تاریخ 1 مهر 1382 با شماره 10408 به فهرست آثار ملی ایران افزود. پس از ثبت ملی بنا هم در سال 1382 مرمت اضطراری در آن آغاز شد که تا سال 1385 همچنان ادامه داشت.