قلعه رستم زابل؛ عمارتی افسانه ای در کویر سیستان

قلعه رستم زابل بزرگترین قلعه دوران صفوی و مربوط به خوانین سیستانی بوده است. این بنای باشکوه از معدود آثار به جا مانده از دوره صفویان در استان سیستان و بلوچستان هست. قلعه رستم زابل در 70 کیلومتری جنوب غربی شهرستان زابل، بعد از شهر سوخته و خارج از جاده اصلی قرار دارد. محوطه ای که قلعه در آن واقع شده، معروف به محوطه حوضدار و کندرک هست. در این قلعه بقایای یک شهر باستانی با آجرکاری، ساختمان های متعدد، سردر ورودی برج، برج نگهبانی و 15 برج دفاعی وجود دارد. میتوان گفت که تعدد برج های نگهبانی و دفاعی به این خاطر بوده که نوع کاربری این بنا دفاعی مسکونی است. با ما در این مقاله خواندنی همراه شوید تا بدانید قلعه رستم زابل کجاست و از معماری قلعه رستم زابل آگاه شوید.

عمارت افسانه ای کویر سیستان

متاسفانه به دلیل دور بودن قلعه رستم از جاده اصلی این بنای افسانه ای مورد توجه مسافران و گردشگران استان سیستان و بلوچستان قرار نمی گیرد. البته نبود منابع انسانی و مالی و همچنین حفاری های غیر مجاز در قلعه رستم باعث سرعت بخشیدن به تخریب این بنای عظیم تاریخی شده است. علاوه بر عوامل مذکور، تغییر مسیر رودخانه هیرمند نیز در خرابی این بنا نقش داشت. اوج دوران آبادانی قلعه رستم به زمان صفویه و حاکمیت ملوک کیانی سیستان بر می گردد و عظمت قلعه رستم در منطقه سیستان و بلوچستان به این منطقه جنبه ای افسانه ای تاریخی بخشید. به همین علت نام بزرگترین و نام آورترین شخصیت سیستان و بلوچستان یعنی رستم بر این بنا گذاشته شده است.

براساس مقاله قلعه رستم زابل کجاست، باید بدانید که مجموعه ای حدود 15 تپه مربوط به پیش از تاریخ نیز در این منطقه وجود دارد. باستان شناسان تعدادی سکه نقره را در این منطقه کشف کرده اند که مربوط به پوراندخت، پادشاه ساسانی بوده است.

عناصر اصلی قلعه رستم

عناصر اصلی معماری قلعه رستم عبارتست از سردر ورودی که در جنوب شرقی آن قرار دارد، برج های نگهبانی و تدافعی متصل به حصار قلعه، خندق، یخدان و از همه مهمتر قسمت شاه نشین و سایر تاسیسات مسکونی داخل قلعه که تا حدود زیادی تخریب شده است. اولین چیزی که در قلعه رستم زابل نظرها را جلب می کند، هیبت و صلابت دروازه های ورودی و 15 برج تدافعی اطراف آن بوده که با شکوه تمام همچنان استوارند. مهمترین عنصر این ساختمان، عمارت حاکم نشین است که متصل به مجموعه ای از عناصر دیگر مانند حیاط مرکزی، ایوانهای شمالی و جنوبی و تعدادی اتاق که در اطراف حیاط مرکزی قرار گرفته اند، هست. همچنین ساختمان امنیتی که در سه طبقه ساخته شده نیز به عمارت حاکم نشین متصل است.

یکی دیگر از ویژگی های جذاب این ساختمانها، پنجره های زیبای مشبک مانندی است که در بعضی از اتاقها وجود دارد. و با کنار هم قرار گرفتن خشتها ساخته شده است. با مطالعه و مشاهده وضعیت فعلی قلعه زابل میتوان متوجه شد که حصار یا باروی قلعه با استفاده از وضعیت طبیعی آن از شرق به غرب با نقشه چند ضلعی نامنظم ساخته شده است. همچنین این بنا براساس طرح و نقشه ای از پیش تعیین شده احداث گردید. ضلع شمالی قلعه زابل به نحوی ساخته شده که بادشکن بسیار مناسبی در مقابل بادهای 120 روزه سیستان باشد. خندقی هم به عرض 7/5 متر دور تا دور قلعه را در بر گرفته که البته این عمق در بعضی جاها متغیر است. اما به دلیل انباشته شدن خاک با گذشت زمان امروزه خندق عمق زیادی ندارد.

یخدان در قسمت شرقی معماری قلعه رستم زابل و روبروی بخش شاه نشین قرار دارد و شامل یک فضای مدور وسیع به ارتفاع 5 متر از سطح زمین هست. فاصله اصطبل و ارگ شاه نشین هم کم است و در پشت اصطبل ساختمان طویلی قرار دارد که در بدنه اضلاع آن آخورهایی به ردیف دیده می شوند. در ساخت این قلعه بیشتر از خشت خام استفاده شد ولی در بعضی موارد آثار گچ نیز در بعضی اتاق ها دیده می شود. شرایط خاص و مناسب این منطقه معماران را بر آن داشته که دژی مستحکم به منظور بهره برداری های نظامی مسکونی را ایجاد کنند.

وضعیت فعلی قلعه رستم

با مطالعه و توجه به آثار تاریخی و همچنین آثار باقیمانده از قلعه رستم و دقت در سفالینه های سطحی، احداث این قلعه را میتوان به اواسط قرون اسلامی نسبت داد که تا دوره صفویه مورد استفاده قرار گرفته است. متاسفانه در اثر عوامل جوی اجتناب ناپذیر هم اکنون این عمارت به ویرانه ای تبدیل شده و تنها 4 برج و 12 ورودی آن قابل مشاهده است. البته اسکلت بندی بسیاری از بناهای آن از جمله اتاق ها و آب انبار پابرجا بوده و به نظر این بنا چهارصد یا پانصد سال پیش متروک شده است.