دیدنی های طاق بستان، شاهکاری به جا مانده از تاریخ ایران

کشور ایران با داشتن پیشینه تاریخی طولانی و ظهور و افول سلسله های مختلف پادشاهی در کنار تمدنی کهن دارای آثار و ابنیه تاریخی بسیاری است که دیدن هر کدام از آن ها، شما را به گوشه ای از تاریخ پرتاب می کند. در این میان استان کرمانشاه با داشتن طبیعتی بی نظیر و آب و هوایی خوش، مقصد گردشگی بسیاری از مسافرانی است که به هوای فضایی بکر به سمت غرب ایران می روند. شاید دانستن این مطلب سفر به کرمانشاه را جذاب تر از پیش کند: «طبق آمار رسمی، تعداد آثار باستانی موجود در استان کرمانشاه بیش از چهار هزار اثر است.» با همین خبر می تواند شکوه و عظمت ایران باستان را در کرمانشاه تصور کرد و برای دیدنش به این منطقه خوش آب و هوای ایران شتافت. در میان این آثار تاریخی، طاق بستان تجلی و عظمتی جدا گانه دارد که برای شناختن آن باید به منابع گوناگونی رجوع کرد. برای اینکه به طور خلاصه با دیدنی های طاق بستان، این بنای دیدنی کرمانشاه بیشتر آشنا شوید، با ما همراه باشید. در مقاله تاریخچه طاق بستان هر چه بیشتر با معماری طاق بستان نیز آشنا خواهید شد.

طاق بستان دقیقا کجا است؟

معماری طاق بستان به جا مانده از تاریخ، در 9 کیلومتری کرمانشاه قرار دارد. دیدنی های طاق بستان در دامنه کوهی به همین نام (طاق بستان) واقع است و چشمه ای در جوار آن وجود دارد که به منظره این کنده کاری در دل کوه، زیبایی دو چندان بدان بخشیده است.

تاریخچه طاق بستان

برای تاریخچه طاق بستان روایت های گوناگونی نقل شده که در اینجا به برخی از معتبرترین نقل قول ها خواهیم پرداخت. البته قبل از ورود به تاریخچه طاق بستان شاید بهتر باشد کمی به نام این اثر بپردازیم. طاق بستان در گویش بومی اهالی کرمانشاه به «طاق وه سان» مشهور است و معنای تحت الفظی آن می شود: «طاقی از سنگ». منصور خلج با توجه به کتاب مروج المذهب اثر تاریخ نویس قدیمی، آقای مسعودی معتقد است که این منطقه کرمانشاه روزگاری در حدود 13 قرن پیش تر، باغ پادشاهان ساسانی بوده اما آرتور کریستین سن مجموعه طاق بستان را محلی برای عبادت آناهیتا دانسته و بر این باور بوده است که از اولین پادشاه ساسانی تا نوه یزدگرد سوم (نرسی) تصاویر خود را در سنگ های تخت جمشید حکاکی کرده اند. البته باستان شناسان همگی بر این اعتقاد استوارند که دیدنی های طاق بستان به دوران حکومت ساسانیان در قرن سوم میلادی باز می گردد. دلیل آن ها هم کتیبه های سنگی موجود در معماری طاق بستان است.

تاریخ در طاق بستان تاریخی

با کنکاش و مطالعه سنگ نوشته ها و حکاکی های روی طاق بستان کرمانشاه می توان پی به سه رخداد مهم تاریخی ایران زمین برد. تاج گذاری خسرو پرویز، تاج گذاری شاهپور دوم و سوم و در البته تاج گذاری اردشیر دوم. دیدنی های طاق بستان دارای سه بخش اصلی است. طاق بزرگ، طاق کوچک و نقش برجسته ای که خبر از تاج گذاری اردشیر دوم می دهد. این طور که از شواهد پیدا است پس از تخت جمشید و بعد از به پادشاهی رسیدن اردشیر دوم در سال های 379 تا 383، طاق بستان کرمانشاه تبدیل به محلی شده است برای ثبت کتیبه ها و اخبار و حوادث مهم. به نظر می رسد مهمترین دلیل انتخاب این منطقه کرمانشاه برای ایجاد این کتیبه ها موقعیت بسیار مناسب جغرافیایی کوه طاق بستان بوده که در بین راه ابریشم که شاهراه مهم بازرگانی بوده ، قرار داشته است. طبیعت زیبای بخش غربی ایران نیز می تواند دلیل دیگری برای ایجاد معماری طاق بستان در کرمانشاه باشد.

در نقوش طاق بستان چه چیزهایی دیده می شود

معماری طاق بستان همچون کتابی است که بر دل کوه حک شده و نیاز به مطالعه دقیق دارد. دیدنی های طاق بستان که در پانزدهم دی ماه سال یک هزار و سیصد و ده و به شماره یکصد و هفتاد و دو به ثبت ملی رسیده، چنان ارزشمند و با شکوه است که برای پی بردن به تمام رموز آن مدت ها وقت و مطالعه لازم است. سه بخش اصلی طاق بستان همان طور که ذکر شد شامل طاق بزرگ و طاق کوچک و نقش برجسته تاج گذاری اردشیر دوم است. طاق بزرگ به ایوان بزرگ مشهور بوده و قدمت آن به پادشاهی خسرو پرویز به سال 590 تا 628 می رسد و طاق کوچک یا همان ایوان کوچک در تاریخچه طاق بستان تصویر برجسته شاپور سوم سال 380 تا 383 را نشان می دهد.

دقت و ظرافت

معماری طاق بستان را تابلو شکار شاهان نیز می خوانند. در این اثر هنری به قدری ظرایف با دقت کنده شده که گویی با یک تابلو نقاشی طرف هستید. ذوق هنری استاد کاران و دستان توانمند سنگ تراشان به شکلی این صحنه ها را در دل کوه کنده اند که لباس فرد سوار بر اسب در تصویر خسرو پرویز به شکل لوزی بافته شده و در صحنه شکار گراز لباس پادشاه دارای پارچه ای با نقوش سیمرغ است. این همه ظرافت و دقت از قلم و رنگ روی بوم نریخته بلکه هنر سنگ تراشانی است که طاق بستان را در کرمانشاه تراشیده اند. از دیگر هنرمندی های به کار رفته در طاق بستان کرمانشاه، استفاده از سنگ خام خاکستری رنگ کوه است که در آن هیچ گیاهی نمی روید. هر دو طاق در تاریخچه طاق بستان دارای تزئینات بی نظیر و با شکوهی هستند که طاق بزرگ سهم بیشتری را به خودش اختصاص داده، در حالی که از لحاظ باستان شناسی و دو کتیبه منقوش سنگی به خط پهلوی، طاق کوچک ارزشمندتر است. حجاری های طاق بزرگ بسیار ظریف بوده و از چند بخش تشکیل شده است. دیدنی های طاق بستان دارای حجاری هایی به پهنای 7/5 متر و عمقی در حدود 6/5 متر است که ارتفاعی 9 متری دارد. تابلوهای شکار گوزن و شکار گراز از زیبا ترین و دیدنی ترین هنرهای دست سنگ تراشانی است که در دل کوه و روی طاق بستان کرمانشاه، از خود یادگاری به جای گذاشته اند.

شکار گوزن در طاق بستان کرمانشاه

این تابلو بسیار زیبا با ابعاد 3متر و 90 در 5 متر و 80 یکی از شاهکارهای هنر دست ایرانیان در معماری طاق بستان کرمانشاه است. سه ردیف فیل بان در این تابلو مشاهده می شوند که از قسمت راست حصار، گوزن ها را به شکارگاه هدایت می کنند. جالب است بدانید این گوزن ها به دنبال چند گوزنی می دوند که به گردن روبان دارند و ظاهرا باید دست آموز شده باشند برای شکار. شاه نیز در درون شکارگاه، در سه تصویر نشان داده شده است. پادشاه با شمشیری مرصع در کمر و کمانی بر گردن پیشاپیش زنی بوده که بر سرش چتر گرفته است. سه ردیف زن هم پشت سر پادشاه هستند که دو ردیف ابتدایی به حالت احترام ایستاده اند و ردیف سوم در حال نواختن موسیقی است. رام کننده های گوزن نیز در حال ایستاده حکاکی شده و چنگ می نوازند. در بخش بعدی شاه بر روی اسب در حال تعقیب گوزن ها است و در تصویر آخر در تاریخچه طاق بستان، با انداختن کمان به گردن، اتمام شکار را به نمایش در آورده است. شتر سوارانی هم حکاکی شده اند که مشغول حمل گوزن های شکار شده اند.

شکار گراز در طاق بستان کرمانشاه

این تابلو زیبا هم دارای عرض 4 متر و 13 و طول 5 متر 70 است که ردیف پنج تایی دوازده فیل در سمت چپ آن، خودنمایی می کند. دو سوار که باید فیل بان باشند مشغول راندن گرازهای وحشی به سمت نیزار و پناهگاه باتلاقی هستند. شاه داخل قایقی قرار دارد که پنج نفر آنجا نشسته اند. دو تن پارو می زنند و اطرف قایق نوازندگان زن می نوازند. در تصویر بعدی که به مرکز تابلو گراز طاق بستان کرمانشاه می رسد، پادشاه با کمان خود تیری به سمت دو گراز فراری نشانه رفته است. چهار زن هم در حال نواختن چنگ وجود دارند تا ارزش موسیقی و اهمیت آن را در تاریخچه طاق بستان نمایش دهند. در قسمت آخر پادشاه ایستاده و کمان در دست چپ دارد و به ظاهر شکار به پایان رسیده است. شاه شمشیری ندارد و گرداگرد سرش هاله ای است از جنس نور و پنج فیل سوار مشغول جمع کردن لاشه گراز های شکار شده اند. جالب است که خالق این تابلو در انتهای آن بریدن و قطعه قطعه کردن گوشت های شکار را هم به تصویر در آورده است.

درخت زندگی

در ورودی طاق های معماری طاق بستان نقوش فراوانی حک شده از فرشته های بالدار، شکار پرندگان و گراز، صید ماهی ها در مرداب و چهره فیل و اسب و نقش قایق. تصویر مشترک این هنرمندهای روی طاق بستان، نقش درخت زندگی است و همه این علائم در کنار هم خبر از بزم و شادی پادشاهان ساسانی می دهد. در ایوان بزرگ طاق بستان کرمانشاه صحنه ای است که پادشاه در حال زدودن روح و قلب خود از نفرت و کینه است و قصد دارد در مسیر مهرورزی و نیکو کاری قدم بگذارد. وجود پیکان هایی الهام گرفته از سر میترا در تاریخچه طاق بستان، نشانه تلالو نور است که به سمت جسم و روح پادشاه در حرکت اند. شاخه نباتی نیز در دستان میترا خودنمایی می کند که نماد سعادت، کامیابی و زاد و ولد است. در ایوان بزرگ طاق بستان کرمانشاه سه تندیس وجود دارد. تندیس فروهر در سمت راست، آناهیتا الهه خرمی و سرسبزی در سمت چپ و تندیس پادشاه در بین این دو. آناهیتا در اغلب سنگ نوشته ها و حجاری های دوره خسرو پرویز ساسانی دیده می شود و به نظر می رسد این پادشاه علاقه وافری به سرسبزی و خرمی داشته است.

ایوان کوچک طاق بستان کرمانشاه

در این ایوان یا طاق نقش چهره شاهپور دوم و سوم حجاری شده و دو تندیس موجود در معماری طاق بستان را تشکیل می دهند. کتیبه ای که به شاهپور دوم منسوب است دارای 9 خط بوده که ترجمه ای چنین دارد: «این پیکری از بغ مزدا پرست. خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد. فرزند بغ مزدا پرست، خدایگان هرمز، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد، نوه خدایگان نرسه شاه شاهان» و سیزده سطر سنگ نوشته شاهپور سوم این مطالب را بیان کرده است: «این پیکری است از بغ مزدا پرست، خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از یزدان دارد، فرزند بغ مزدا پرست خدایگان شاپور، شاهنشاه ایران و انیران که چهر از ایزدان دارد، نوه خدایگان هرمز و شاهنشاه» ایوان کوچک طاق بستان کرمانشاه 5 و نیم متر ارتفاع دارد که انتهای آن دارای دو بخش فوقانی و طاقچه است.

حسرت های طاق بستان کرمانشاه

1- کتیبه نقش برجسته محمدعلی میرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار در قرن نوزدهم به طاق بستان کرمانشاه اضافه شده که جز ناهمگونی و بر هم زدن نقوش هنرمندانه سنگ تراش عهد ساسانی، نتیجه دیگری نداشته است. این خودپسندی و جاه طلبی به قدری ناپسند بوده که صدای ناصر الدین شاه قاجار را هم در آورده است. وی در سفرنامه خود درباره این کتیبه اضافه شده به طاق بستان کرمانشاه چنین می نویسد: «بالای این صفحه آغا غنی، خواجه پاشی محمد علی میرزای مرحوم که از طوالش گیلان بوده، زحمت کشیدن صورت مرحوم شاهزاده را نشسته و حشمت الدوله پسرش و پسر کوچک تر را داده است حجاری نموده. خود آغاغنی را هم با هیات مکروه ایستاده در جلوی شاهزاده نقش کرده اند. طوری به او بیفتاده که واقعا مهوع است و طاق را ضایع کرده است و بس که بد حجاری شده روی اشکال را رنگ آمیزی کرده اند. الحق مایه تضییع طاق شده است.»

2-فرشی از جواهر بر کف طاق بستان کرمانشاه پهن بوده که بنابر نقل قول ها هنگام حمله اعراب به یغما رفته است. ظاهرا این فرش به عنوان غنیمتی ارزشمند تکه پاره شده و بین فرماندهان تقسیم شده است.

3- در زمان جنگ جهانی دوم و حضور روس ها و انگلیس ها، طاق بستان هم از آسیب به دور نمانده و ضربات فراوانی دیده است.

4- در دوره جنگ تحمیلی ایران و عراق نیز در اثر حملات هوایی آسیب هایی به دیدنی های طاق بستان وارد گشته است.

تاج گذاری اردشیر دوم

از دیگر نقوش حک شده بر سنگ های طاق بستان کرمانشاه می توان به تاج گذاری نهمین پادشاه ساسانی، اردشیر دوم اشاره کرد. در این حجاری هنری و زیبا، اردشیر دوم در حالی که ایستاده، در دست راست خود حلقه روبانی دارد که از دست اهورا مزدا را دریافت می کند و دست چپ خود را بر شمشیر خود نهاده است. صورت تمام رخ و بدن سه ربع این پادشاه در وسط تصویر قابل رویت است. ابروان به هم پیوسته و درشت، ریش مجعد، موهای انبوهی که تا شانه می رسیده و چشمان درشت از مشخصات این پادشاه ساسانی بر روی طاق بستان کرمانشاه است. گردنبند مروارید، گوشواره و دستبند اردشیر نیز در این حجاری ظریف قابل مشاهده است. با توجه به اعتقاد ایرانیان باستان مبنی بر این که پادشاه دارای فر کیانی است و خصوصیاتی در حد خدایان دارد تصویر فروهر در این حجاری با تاجی کنگره دار مشخص شده که حلقه ایزدی را به دستان پادشاه می سپارد. در مکتب زرتشت نیروی خدایی به پادشاه داده می شود و او از طرف خدای یگانه برای ارشاد و هدایت مردم راهی می گردد. این عنایت فقط در صورتی به یک شخص عطا می شود که مورد رضایت کردگار باشد. از همین رو لباس فروهر و پادشاه شباهت بسیاری به هم دارند. دو کمربند و دستبند و شلواری دارای چین که با ریسمانی به مچ پا متصل است از شباهت های ظاهری شاه و فروهر است. میترا نیز به عنوان پیامبری از دوران باستان در سمت چپ تصویر حضور دارد. بسیاری از خصوصیات مسیح (ع) مانند تولد، آیین و دین شبیه میترا است و بسیاری از رسوم موجود در مسیحیت از آیین های میتراییسم است که در زمان دسترسی به طاق بستان مشاهده می شوند.

سوار زره پوش، ناشناس مشهور طاق بستان کرمانشاه

اسب سوار زره پوشی که در پایین تصویر تاج گذاری خسرو پرویز وجود دارد و به زیبایی و هنرمندی هر چه تمام تر حجاری شده، سواری است ناشناس. تعدادی از باستان شناسان او را رزمجو می دانند و عده ای خسرو پرویز. برخی هم او را پیروز ساسانی خوانده اند اما این ناشناس مشهور طاق بستان کرمانشاه، هرکه هست نشان قدرت و شکوه و عظمت ایران در دوران ساسانی است. صورت سه ربع و بدن تمام رخ این سوار نشسته بر اسبی تنومند با کلاه خودی که فقط چشمانش پیدا است ابهت و عظمت خاصی به طاق بستان کرمانشاه بخشیده است. دو ردیف مروارید پایه تاجی را تزیین کرده که با پاپیونی پشت سر این سوار بسته شده است. گیسوان پر پشت این دلاور اسب سوار نیز از بالای تاج بیرون آمده و با دو روبان بسته شده است. زیبایی پیراهن بلند او با تصاویر مرغ و ارغن دو چندان گردیده و زره با بافتی از زنجیر تا روی زانوانش می رسد. کمربند این سوار ناشناس طاق بستان کرمانشاه با دایره مزین شده و در انتهایش حمایلی دارد که با اشکال هندسی زیبا تر شده است. تیردان متصل به حمایل جنگجو بودنش را توضیح می دهد و سپرش گواه این مدعا است. کپل و سینه اسب قوی هیکل این سوار نیز با منگوله هایی تزیین شده که روی آن ها می توان تصویری از یک انسان سه سر را دید. این سوار قدر قدرت با شوکت ناشناس را برخی تاریخ نویسان چون ابن فقیه، یاقوت، مسعودی و ابودلف شخص خسرو پرویز می دانند که روی شبدیز، اسب محبوب خود نشسته است. این سوار هر که هست شکوه و عظمت خاصی را در زمان دسترسی به طاق بستان به نمایش می گذارد.

سخن آخر

کرمانشاه با طبیعت بکر و داشتن 4000 اثر باستانی، مقصدی رویایی است برای گردشگران اما طاق بستان به تنهایی جور همه این زیبایی ها را می کشد. این بنای باستانی دوران ساسانیان به قدری جذابیت دارد که زبان از بیان همه آن ها قاصر است و شما این زیبایی ها را در زمان دسترسی به طاق بستان درک خواهید کرد.