حریم قلعه فلک الافلاک ثبت جهانی آن را تا امروز تحت تاثیر قرار داده است

ایسنا/ براساس آخرین خبرهای بدست آمده، حریم قلعه فلک الافلاک ثبت جهانی آن را تا امروز تحت تاثیر قرار داده است.

اطراف «قلعه تاریخی فلک الافلاک» را مغازه ها، دانشگاه لرستان، یک پادگان نظامی، اراضی یک نهاد نظامی و...فرا گرفته بود. نخستین بار سال 1370 پس از سفر مقام معظم رهبری به استان لرستان بود که موضوع در اختیار قرار دادن کل این بستر و محوطه قلعه فلک الافلاک به میراث فرهنگی مطرح شد اما حالا با گذشت بیش از سه دهه فقط بخشی از آزادسازی ها محقق شده و بخش دیگری از این محوطه هنوز آزاد نشده است. اکنون که یکی از سهمیه های ثبت جهانی ایران برای سال 2024 به دره خرم آباد و قلعه فلک الافلاک اختصاص یافته، انگیزه ای است تا نگاهی به سرنوشت حریم این قلعه ساسانی داشته باشیم.

در آخرین گزارشی که درباره آزادسازی فلک الافلاک منتشر شده، سردار نعمت الله باقری فرمانده سپاه لرستان گفت: «زحمات دوستانی را که برای آزادسازی قلعه فلک الافلاک انجام شده است، نادیده نگیرید، هر آنچه انجام شده توسط سپاه انجام شده و دغدغه داریم. مکانی که هم اکنون سپاه در آن قرار دارد یک مجموعه عریض و طویل است و همه تلاشمان را می کنیم که هرچه سریعتر جابجا شویم. حتی برای اینکه سرعت کار بالا برود از ادوات خود استفاده کردیم و هم اکنون در محل جدید، 60 درصد کار پیش رفته و تلاش داریم سریعتر این مهم به سرانجام برسد.»

هشدارها درباره ساخت و سازهایی که توسط ارگان های نظامی، سازمان زندان ها و حتی دانشگاه خرم آباد در حریم قلعه فلک الافلاک انجام شده، از سال 1380 داده شده و در حالی که نماینده مردم خرم آباد این ساخت و سازها را غیر قانونی خوانده بود، طرح آزادسازی حریم فلک الافلاک سال 1381 مطرح و حتی کلیات آن در کمیسیون فرهنگی مجلس تصویب شد و به بررسی شورای نگهبان نیز رسید.

سرانجام و بعد از تصویب نهایی طرح آزادسازی عرصه قلعه فلک الافلاک در مجلس شورای اسلامی (آذر 1382) که در همان سال به تأیید شورای نگهبان هم رسید، ساختمان های موجود در بخشی از حریم این قلعه که دانشگاه آزاد اسلامی واحد لرستان در آن ساخته شده بود، فروخته شد (مرداد سال 1383). همچنین در سفر رئیس جمهور به استان لرستان (اسفند سال 1384) آزادسازی قلعه فلک الافلاک جزو مصوبات هیأت دولت بود.

با وجود دستور مقام معظم رهبری و داشتن مصوبه مجلس و هیأت دولت و همچنین تأیید شورای نگهبان، این طرح هنوز به طور کامل تحقق نیافته و در طول این سالها گفته شده است آنچه مانع تحقق یافتن این وعده بوده، کمبود اعتبار است.

روند اعتراض به ماجرای مخدوش شدن حریم قلعه فلک الافلاک از همان ابتدا شکل گرفت و خرداد سال 1385 نیز نمایندگان مجلس نسبت به این موضوع تذکر دادند و قدرت الله ایمانی نماینده مردم خرم آباد اظهار کرد: «در قسمت بند (ت) تبصره 8 قانون بودجه سال 84 کل کشور، مجلس به دولت اجازه داد تا برای ایفای تعهدات خود به صاحبان املاک واقع در عرصه های تاریخی و فرهنگی کشور و تملک املاک آنها با اولویت محدوده قلعه فلک الافلاک خرم آباد در شهر تاریخی طوس، از محل اعتبارات قانون بودجه، 110 میلیارد تومان به این امر اختصاص داده و این مبلغ را به صندوق احیاء و بهره برداری از این اماکن واریز کنند اما متاسفانه سازمان مدیریت و برنامه ریزی تاکنون هیچ اقدامی انجام نداده و سرنوشت اعتبار بر ما معلوم نیست.» این نماینده بار دیگر در آذر سال 1385 در صحن علنی مجلس این موضوع را متذکر شد.

با وجود چنین تذکرهایی، تأمین اعتبار این طرح با مشکل مواجه بود و هر بار که بحث آزادسازی حریم فلک الافلاک به میان می آمد، یک جمله در میان صحبت ها و تذکرها چه در صحن علنی مجلس و چه در جلسه های دیگر مطرح میشد: «طرح آزادسازی این محوطه با وجود مصوبات مجلس و هیات دولت هنوز اجرایی نشده است!»

مهر سال 1386 و در ادامه روند آزادسازی حریم فلک الافلاک، رئیس دانشگاه لرستان از تحویل بخشی از دانشکده ادبیات به سازمان میراث فرهنگی و اسفند همان سال، استاندار وقت لرستان از جابجایی پادگان سپاه شهرستان خرم آباد به مکان دیگر خبر داد.

خرداد سال 1387، خبرنگاران از قلعه فلک الافلاک بازدید کردند و در جریان این بازدید، رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی لرستان اظهار کرده بود: «مغازه های اطراف قلعه مهمترین معضل این پروژه بودند که بیشتر آنها خریداری و تخریب شده و تأسیسات دیگر آن نیز با مذاکرات در حال خرید و اقدام برای حل این مشکل است که امید است در سفر دوم هیأت دولت، طرح با اعتبار بیشتر اجرا شود. تاکنون حدود هشت میلیارد تومان برای آزادسازی حریم این قلعه هزینه شده و اگر کل عرصه اطراف قلعه بخواهد خریداری شود 70 میلیارد تومان و اگر زمینش تأمین شود و پول عرصه را نخواهیم پرداخت کنیم با 20 میلیارد تومان دیگر میتوان کار را تمام کرد.»

شهریور 1387، مدیر طرح های عمرانی دانشگاه لرستان از آزادسازی حریم قلعه فلک الافلاک خرم آباد توسط این دانشگاه در سال 1388 و استاندار لرستان از انتقال زندان مرکزی خرم آباد به محل جدید حداکثر تا سه ماه آینده یعنی تا آذر 1387 خبر داد.

طبق بررسی های صورت گرفته از سوی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان لرستان، تا آبان سال 1387 از مجموع حریم این قلعه، کانون اصلاح و تربیت به مساحت 976 متر، سینما فلسطین به مساحت 750 متر و 36 باب مغازه به متراژ 481 متر، تخلیه و تخریب شدند و از محدوده قلعه تنها تا آن زمان 2207 متر تخلیه و تخریب شده و مابقی یعنی املاک عیانی دانشگاه لرستان به مساحت 15 هزار متر مربع، پادگان سپاه و مدعیان خصوصی به متراژ 61 هزار و 166 متر، اراضی ارتش در محدوده دانشگاه لرستان به مساحت 19 هزار و 845 متر و...تخلیه نشده بودند. اما در ادامه، دی سال 1387 دفتر استخدامی ارتش در خرم آباد خریداری و تخریب شد.

با وجود این اقدامات، طبق اظهارات رئیس کمیسیون دیوان محاسبات لرستان تا فروردین 1389 در مجموع 10 تا 12 درصد از کل اراضی پیرامون قلعه واگذار شده بودند و این در حالی بود که اسفند 1389، معاون اول رئیس جمهور از اختصاص 30 میلیارد ریال برای ادامه آزادسازی قلعه فلک الافلاک و سایر حریم های آثار تاریخی استان لرستان در سالهای 1390 و 1391 خبر داد.

با این حال، طرح آزادسازی حریم فلک الافلاک همچنان با معطلی و کمبود اعتبار مواجه بود و به گفته نماینده ولی فقیه در سپاه لرستان، «دولت به تعهدات خود در قبال سپاه تا آن زمان عمل نکرده بود، که اگر به آن تعهدات عمل میشد، {پادگان} سپاه نیز حریم قلعه را تخلیه میکرد.»

اقدام بعدی که در راستای آزادسازی حریم قلعه فلک الافلاک انجام شد، تخریب ساختمان اداره کل میراث فرهنگی لرستان و کتابخانه 17 شهریور خرم آباد در فروردین 1392 و تخریب ساختمان اداره کل پست استان در تیرماه همان سال بود. با وجود آزادسازی این بخشها اما هنوز بخشی از حریم قلعه در گرو ساختمان های نهادهای نظامی مستقر بود و در طول سالهای بعد متولیان میراث فرهنگی لرستان، تأمین اعتبار و همکاری این ارگان های نظامی را لازمه این آزادسازی می دانستند.

در دی سال 1393 مدیر کل وقت میراث فرهنگی لرستان خبر داد که تا پایان آن سال قسمتی از حریم قلعه فلک الافلاک که در اختیار ارتش است، رهاسازی می شود و این در حالی بود که این وعده محقق نشد.

در مرداد سال 1395 فرمانده سپاه حضرت ابوالفضل (ع) گفته بود: «تا به حال هیچ استانداری نتوانسته به {پادگان} سپاه جا بدهد، 40 میلیارد تومان به ما داده اند اما زمین هنوز مهیا نیست، چرا که باید 11 میلیارد تومان نیز به جهاد کشاورزی پرداخت کنند اما هنوز نداده اند.»

با این وجود، تیر سال 1396 بود که استاندار وقت لرستان از تخلیه حریم قلعه فلک الافلاک به طور کامل تا شهریور 1396 خبر داد که تا بهمن آن سال خبری از تخلیه کامل نشد و به دنبال آن سرپرست وقت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان اعلام کرد که حریم قلعه فلک الافلاک لرستان تا 20 اسفند آن سال آزاد می شود.

این وعده ها در حالی تیتر خبری می شدند که اعتبار مورد نیاز پادگان سپاه برای جابجایی به طور کامل تأمین نشده بود و معاون مهندسی وزارت دفاع در تیر سال 1397 گفته بود که «پیش نیاز تخلیه {پادگان} سپاه از قلعه فلک الافلاک احداث پادگان جدید است. این پادگان 68 میلیارد تومان هزینه دارد و اگر اعتبار مورد نیاز تأمین شود ما بحث آزادسازی را تا قبل از مهر 98 انجام خواهیم داد.» با این حال، بهمن سال 1398 از سوی مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری لرستان خبر رسید که قسط دوم مبلغ رهاسازی حریم قلعه فلک الافلاک پرداخت نشده است.

در ادامه این روند، در آذر 1399 عملیات تخریب 15 باب مغازه از ابنیه موجود در حریم قلعه فلک الافلاک و پل صفوی آغاز شد و اسفند 1401 هفت مغازه در ضلع شمالی قلعه فلک الافلاک خرم آباد و مهر 1402 سه باب مغازه تخریب شد.

سرانجام اعلام شد که 8 هکتار از 12 هکتار عرصه قلعه ساسانی فلک الافلاک خرم آباد به نام میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری سند خورده است. مدیر کل اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان در این باره گفته بود: «عرصه قلعه فلک الافلاک 12 هکتار است که پیش تر در اختیار دانشگاه لرستان، اداره پست، زندان ها، {پادگان} سپاه و...بود. از این 12 هکتار 8 هکتار به نام دولت جمهوری اسلامی و به نمایندگی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی صادر شد. بخشی از 4 هکتار باقیمانده دست {پادگان} سپاه است و بخش دیگر آن شامل تپه ای می شود که قلعه فلک الافلاک روی آن ساخته شده است. تپه مورد نظر در مالکیت هیچ نهادی نیست.»

براساس مقاله حریم قلعه فلک الافلاک ثبت جهانی آن را تا امروز تحت تاثیر قرار داده است، باید بدانید که شهریور امسال (1402) نیز معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری لرستان از آزادسازی ضلع جنوبی قلعه فلک الافلاک در سال 1403 خبر داد.

حال باید دید آیا این بخش از حریم قلعه فلک الافلاک در سال آینده آزادسازی می شود یا باز هم صحبت از کمبود اعتبار و به تعویق افتادن این مصوبه می شود؟

در این سالها که مسئله آزادسازی حریم قلعه فلک الافلاک مطرح بود، هر چند سال یک بار وعده نهایی شدن ثبت این قلعه تاریخی در فهرست میراث جهانی نیز مطرح میشد، اما موضوع حریم این محوطه تاریخی، ثبت جهانی آن را هم تحت تاثیر قرار داد و آزادسازی عرصه و حریم قلعه فلک الافلاک یکی از مهمترین پیش شرط های یونسکو برای ثبت جهانی این قلعه ساسانی بوده است.

با وجود اینکه این اثر از سال 1389 در فهرست موقت یونسکو قرار گرفته، اما پیشنهاد ثبت جهانی آن در بسته ای با پیوست دره خرم آباد و پل شکسته ارائه شد و مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان نیز از اختصاص سهمیه سال 2024 ثبت جهانی به دره خرم آباد و قلعه فلک الافلاک خبر داده است.

«قلعه فلک الافلاک» اما در این سالها تنها به دلیل آزادسازی حریم و عرصه اش تیتر خبری نبوده است، بلکه نگرانی هایی هم برای حفظ و استحکام بخشی این اثر تاریخی منحصر بفرد وجود داشته که این موضوع نیز به دلیل کمبود اعتبار و حتی مرمت غیراصولی در خطر بوده است. زلزله سالهای 1396 و 1399 همچنین سیل سال 1398 وضعیت این قلعه را تا حدودی در خطر قرار داد و موجب تذکر و هشدارهایی برای استحکام بخشی آن شد.

حتی در برهه ای اعلام شد به دلیل انجام نادرست طرح استحکام بخشی، سنگینی مضاعفی به قلعه و خاک زیرین آن وارد شده و قسمت های جنوبی قلعه فلک الافلاک تا یک میلیمتر ترک برداشته است و حتی در پی وقوع رعد و برق و صاعقه در خرداد 1397 دیوار سربازخانه این محوطه تخریب شد و در شهریور و مهر سال 1398 نیز بخشی از فضای سبز و باغچه حریم قلعه فلک الافلاک خرم آباد دچار حریق شد.

با وجود این وقایع، قلعه را در فروردین 1399 مرمت اضطراری کردند. با این حال، بهمن 1400 نماینده مردم خرم آباد و چگنی در مجلس شورای اسلامی اظهار کرد که «زمین قلعه فلک الافلاک نشست کرده و در خطر تخریب است»، خبری که از سوی مدیر کل میراث فرهنگی این استان نه رد و نه تأیید شد اما آنچه از سوی متولیان میراث فرهنگی لرستان درباره وضعیت قلعه «فلک الافلاک» در این سالها مطرح بوده، این است که وضعیت این مجموعه خوب است و خطری همچون سیل و زلزله آن را تهدید نمی کند.