میدان امیر چخماق | از بناهای تاریخی شهر یزد

میدان امیر چخماق از جمله بناهای قدمتی و زیبای شهر یزد، مرکز استان یزد می باشد که تقریبا در بافت مرکزی این شهر قرار گرفته است. میدان امیر چخماق یزد از شاخصه های گردشگری و توریستی یزد نیز بحساب می آید و همیشه با استقبال جمعی از بازدیدکنندگان مواجه می شود. این بنای تاریخی در عصر حکومت امیرجلال الدین چخماق در یزد که از سرداران به نام عصر تیموری و امیران شاهرخ تیموری بود، دستخوش تغییرات فراوانی شد. جلال الدین چخماق به کمک همسر خود یعنی فاطمه خاتون در عصر حکمرانی خود در شهر دیدنی یزد، سعی در آباد کردن این شهر نمود و مجموعه ای از بناهایی که امروزه اکثر آنان جزئی از پتانسیل های صنعت توریسم یزد بشمار می آیند را تاسیس کرد که از جمله آن ها می توان به کاروانسراها، میدان، حمام، تکیه، قنادخانه، خانقاه، چاه آب سرد و مسجد امیر چخماق اشاره کرد. لازم به ذکر است مسجد امیر چخماق که در قرن 8 هجری قمری در شهر یزد بنا شده است به دلیل جذابیت های بصری فراوان همچون سنگ های نصب شده چشم نواز در قسمت هشتی مسجد، استفاده از کاشی های معرق کاری شده در قسمت بیرونی گنبد و محراب مقرنس کاری شده، پس از مسجد جامع یزد به عنوان دومین مسجد زیبای این شهر معرفی می شود و آن را مسجد جامع نو می نامند. پس در ادامه با ما در مجله گردشگری همگردی همراه باشید، برای معرفی میدان امیر چخماق در یزد...

کمی بیشتر با میدان امیر چخماق

این میدان بعد از زمان ساخت خود تقریبا در تمامی دوره های مختلف حکومتی ایران نیز از شهرت خاصی برخوردار بود. نخستین دوره اوج اهمیت میدان امیر چخماق در یزد بعد از عصر تیموری که در آن ساخته و بنا نهاده شد، مربوط می شود به زمان حکومت شاهان صفوی و به ویژه شاه عباس صفوی! در زمان سلطنت شاه عباس شهر یزد و خصوصا میدان امیر چخماق از حال و هوای دیگری بهره مند شد گویی که این بنا دوباره بعد از مدت های در قرن سیزدهم میلادی احیا شده است؛ از جمله کارهای شاه عباس در شهر یزد ساختن چهار سوقی بر روی کاروانسرای مجموعه امیر چخماق بود. وی سپس در سال های نخست قرن 13 دستور به تبدیل میدان جلوی مسجد به یک حسینیه باشکوه و بزرگ را صادر نمود و سردرب بازار را نیز برای این حسینیه در نظر گرفت.
جالب است بدانید ایجاد حسینیه های مختلف از عصر شاهان صفویه به این طرف در کشور ما رواج پیدا می کند و آنطور که در کتاب های تاریخی نیز در خصوص این مجموعه قدمتی آورده شده است تا قبل از روی کار آمدن خاندان پهلوی از میدان امیر چخماق یزد همچون دیگر میدان های بزرگ شهرهای ایرانی به عنوان گورستان هم استفاده می شده است و مردم به دلیل تبرک جستن از فضای میدان که دیگر تبدیل شده بود به یک حسینیه مذهبی، مُردگان خود را در این میدان به خاک می سپردند؛ با رسیدن حکومت به پهلوی اول دیگر اجازه دفن هیچ مرده ای در میدان امیر چخماق یزد و حتی دیگر میدان های بزرگ شهرهای نامدار ایرانی داده نشد و حتی دستور به ویران کردن قبرها و بازگرداندن شکل میدان به حالت اولیه آن نیز صادر شد. ناگفته نماند طبق کتیبه ای در اتاق شاه نشین این بنا که بر روی آن تاریخ 1296 هجری قمری که مصادف است با 1258 هجری شمسی درج شده است، قدمت این بنا به زودی به 140 سال خواهد کشید اما با این همه باز هم عده ای معتقد هستند که این بنا از جنبه های تاریخی - باستانی شهر یزد نباید محسوب شود و حتی بهتر است آن را تخریب نموده و یا لااقل بخش های اضافی از آن را ویران کرد!
به همین خاطر در سال 1342 عباس رئیس زاده که در آن زمان ریاست سازمان آموزش و باستان شناسی ایران را برعهده داشت؛ یکبار برای همیشه در خصوص کسانی که معتقد به غیر تاریخی بودن مجموعه امیرچخماق خصوصا مناره های این بنا بودند تصمیم به شفاف سازی موضوعی کرد و گفت در پاسخ به کسانی که پیوسته خواهان خرابی مناره های مسجد امیر چخماق هستند و دلیل ادعایشان نیز غیر باستانی بودن این مناره ها می باشد چرا که کمتر از 80 سال قدمت تاریخی با خود به همراه دارند باید گفت از نظر ما هم این مناره های از جنبه های باستانی برخوردار نیستند و ما تنها قسمت های میانی صفه ها را که به گواهی کاشی های معرق کاری شده ای که در طبقه فوقانی غرفه های سر درب بازار به چشم می خورند، ما این بنا را تا به امروز جزئی از بناهای تاریخی و باستانی شهر یزد به حساب آورده ایم چرا که طبق بررسی های باستان شناسی قدمت این کاشی ها مربوط می شود به قرن نهم هجری و این بدان معنا است که مسجد امیر چخماق تنها یک قرن از مسجد جامع شهر یزد جدیدتر می باشد.
شکل و فرم سردرب مناره ها و طاق بندی های تکیه امیر چخماق به گونه ای است که نماد معماری منتصب به شهر یزد آن را می خوانند و به همین خاطر در تاریخ 11 دی ماه سال 1330 وزارت فرهنگ کشور میدان امیر چخماق یزد را با شماره 383 در فهرست آثار ملی و تاریخی ایران به ثبت رسانده است. همچنین تاکنون در بیشمار کتاب تاریخی و باستان شناسی که اغلب به قلم محققان و دانشمندان خارجی نیز نوشته شده اند از تکیه امیر چخماق در کنار تصاویری از این بنای فوق العاده جذاب و دیدنی شهر یزد، نامی به میان آورده شده است و بیشتر نویسندگان نیز این بنا را نماد اصلی شهر یزد قلمداد نموده اند! شایان به ذکر است در بخش شرقی میدان امیر چخماق در یزد بازاری تحت نام حاجی قنبر به چشم می خورد که توسط فردی با همین نام یعنی نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی که توسط پادشاه قره قریونلو به حکومت شهر یزد منصوب شده بود، ساخته شده است. از قلم بازنماند که به جز ساخت بازاری به نام خود، حاجی قنبر بر سردرب بازار نیز همچون تکیه های معروف شهر یزد، بنای بلند و بسیار زیبایی را نیز ایجاد کرده است.
از دیگر موارد دیدنی و قابل توجه میدان امیر چخماق در یزد، وجود درخت نخلی است که آن را نخل حیدری ها می نامند و بسیاری آن را کهن ترین نخل جهان می دانند؛ البته طبق نوشته های تاریخی بایستی قدمت این درخت نخل بزرگ را نزدیک به 450 سال تخمین بزنیم که با این اوصاف این نخل در مقایسه با نخل میدان شاه ولی شهر تفت که به گواهی تاریخ از قدمت 600 ساله ای برخوردار است، بسیار جوان تر می باشد! با اینکه هنوز اطلاع درستی از تاریخ ایجاد نخل میدان امیر چخماق در دسترس نیست اما ایرج افشار پژوهشگر نامدار ایرانی در جایی از نوشت های خود در خصوص این نخل بزرگ اشاره به زمان وقف پوش سیاه پیشین این درخت کرده است و تاریخ ماه رجب سال 1229 هجری قمری را که برابر است با تیر سال 1193 هجری شمسی برای آن در نظر گرفته است! با استناد به تاریخ آورده شده از سوی ایرج افشار که مربوط می شود به 200 سال پیش می توان این فرضیه را نیز که نخل حیدری ها از قدمت 450 ساله ای برخوردار است را هم پذیرفت؛ با توجه به این شواهد تاریخی می توان اینطور عنوان کرد که درخت نخل حیدری ها مدت ها قبل پیش از ساخته شدن تکیه و حسینیه از مجموعه بنای امیر چخماق در این نقطه مکانی وجود داشته است و به مراتب از پیشینه تاریخی بیشتری نسبت به کل بنای امیر چخماق بهره مند می باشد. لازم به ذکر است مسجد امیر چخماق در سال 1341 هجری با شماره 247 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و کل مجموعه امیر چخماق نیز با شماره 2416 در این فهرست قرار گرفته است.