شب دانشنامه فرهنگ مردم ایران در تالار فردوسی خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد

ایسنا/ براساس آخرین خبرهای بدست آمده، شب دانشنامه فرهنگ مردم ایران در تالار فردوسی خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد.

در این برنامه که اجرای آن برعهده «علی دهباشی» مدیر و سردبیر مجله بخارا بود، «کاظم موسوی بجنوردی»، رئیس مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی گفت: دانشنامه فرهنگ مردم ایران یکی از طرحهای علمی بسیار ارزشمندی است که در مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش های ایرانی و اسلامی) در حال اجراست. فولکلور آن بخش از فرهنگ جامعه است که اغلب به صورت شفاهی از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود. عرض کردم اغلب، زیرا همیشه به این گونه نیست.

او با بیان اینکه فولکلور را نمیتوان در یک جمله به صورت جامع و مانع تعریف کرد، ادامه داد: اگر بخواهیم به صورت فشرده بگوییم، میتوان گفت که فرهنگ هر جامعه شامل دو بخش است؛ فرهنگ رسمی و فرهنگ غیر رسمی؛ فولکلور همان فرهنگ غیررسمی است و شامل این اجزا می شود: اساطیر، افسانه ها، قصه ها، لطیفه ها، چیستان ها، اشعار، ترانه ها، ضرب المثل ها، لالایی ها و هر آنچه به نوعی میتوان ادبیات عامه نامید. علاوه بر این، بخش دیگر از فولکلور شامل آیین ها، مراسم و باورهای مرتبط با تولد، ازدواج و مرگ است. بخش دیگر شامل آیین های جمعی مانند جشن های مختلف از جمله نوروز، یلدا، عید فطر، عید قربان و نیز آیین هایی مانند سفره های نذری و نیز باورهایی مانند نظر قربانی، قربانی کردن و مواردی مانند اینهاست.

رئیس مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی خاطرنشان کرد: در یک نگاه کلی میتوان گفت فولکلور هویت ملی را بازتاب می دهد. ما به عنوان یک ملت و آن هم یک ملت تاریخی، در سراسر ایران از طریق فولکلور خود همبستگی و وحدت می یابیم. هر یک از مواردی را که ذکر کردیم برای نمونه آداب و آیین های مربوط به عروسی یا نوروز در سراسر ایران کم و بیش شبیه به هم برگزار می شود هم به این سبب است که می گوییم فولکلور باعث تحکیم همبستگی ملی می شود.

او اضافه کرد: بیش از 90 سال است که پژوهشگران ایرانی مشغول گردآوری و ثبت اجزای فولکلور در شهر و روستا هستند. ما در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی چند سال پیش به این نتیجه رسیدیم که تدوین و تألیف دانشنامه فرهنگ مردم ایران موضوعی بسیار ضروری و در عین حال عاجل است، زیرا همان گونه که عرض کردم فولکلور ما آینه ای است که همه ویژگی های ما شامل ترس ها، نگرانی ها، دل مشغولی ها، ارزش ها، شادی ها و چگونگی بروز اینها را به عنوان یک ملت بازتاب می دهد. این موضوع به ویژه در این دوره اهمیت اساسی دارد، زیرا متأسفانه در این سالها هویت ایرانی ما مورد هجمه قرار گرفته و دشمنان قسم خورده هویت ایرانی در لباس دفاع از این قوم یا از آن قوم قصد دارند وحدت ملی و در نهایت تمامیت ارضی ایران عزیز ما را خدشه دار کنند.

او پیرامون اینکه شب دانشنامه فرهنگ مردم ایران در تالار فردوسی خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد، گفت: مقالات این دانشنامه نشان می دهد مردم سراسر ایران از آذربایجان تا خراسان و از خراسان تا بلوچستان و از بلوچستان تا خوزستان و لرستان و کردستان و مناطق مرکزی ایران تاریخ و فرهنگ مشترکی دارند. اینکه تدوین و تألیف این دانشنامه مورد تأیید و استقبال بزرگانی مانند شادروانان استاد احسان یارشاطر و استاد ایرج افشار قرار گرفت خود مؤید درستی کار ماست.

در ادامه، پیام «علی بلوکباشی» مردم شناس پیشکسوت که به سبب کسالت امکان حضور در این مجلس را نیافته بود، توسط «احمد مسجد جامعی» قائم مقام مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی خوانده شد.

بلوکباشی در بخشهایی از این پیام آورد: در گذشته نه چندان دور دانش و فرهنگ و هنر را فقط از آن طبقه خواص و نخبگان و افراد باسواد تحصیلکرده شهری می دانستند و طبقه توده مردم را بی سواد و دور از فرهنگ و بی بهره از دانش و هنر و معرفت تصور می کردند. بنابراین دیدگاه، مردم جامعه به دو گروه بزرگ «خاصه عالم بافرهنگ» و «عامه جاهل بی فرهنگ» طبقه بندی می شدند. پس از بنیان گذاری دانش مردم شناسی و فولکلور در اروپا و نتیجه بررسی های پژوهشگران در زمینه فرهنگ توده مردم، خط بطلان بر این تصور غلط کشیده و دانسته شد که این گروه از مردم جوامع هرچند سواد و دانش مدرسی ندارند، لیکن از دانش و هنر و فرهنگی برخوردارند که نه تنها فروتر از فرهنگ و دانش و هنر خواص نیست بلکه به لحاظ غنا و کارآیی در سازمان دهی امور زندگی کم و کاستی از آن ندارد.

به گفته غلامرضا رشید یاسمی که خود از آغازگران نهضت فولکلورشناسی در ایران به شمار می آید، وقتی دانشمندان دریافتند که در سینه مردم عامه گنجینه ای غنی از معارف قرون گذشته نهفته شده است، «دامنه حفریات را از آفاق به انفس» کشاندند و «دست به دامان عوام» زدند، زیرا عوام را زمین هایی «دست نخورده و بکر» و حاوی گنجینه ای از تمدن ها و فرهنگ های انسانی یافتند که طبقات عالیه همچون شهرهای جدیدی بر روی آنها بنا شده بودند.

صادق هدایت که با فولکلور در فرهنگ اروپاییان آشنا بود، در دهه اول سده چهارده هجری بررسی فولکلور در ایران را شروع کرد و تحت تأثیر نگاه سلطه گر نخبگان آن روزگار ابتدا برداشتی منفی و انتقادی از فرهنگ توده مردم ارائه داد. او در دیباچه نیرنگستان که در سال 1312 نشر یافت، آداب و باورهای مردم عامه را مجموعه ای «اوهام و خرافات» و آنها را از «عقاید سخیفه» و جدا و متفاوت از «عادات ملی» پسندیده مانند جشن های مهرگان و نوروز و سده و چهارشنبه سوری توصیف کرد.

نیرنگستان را هم با این اندیشه گردآورد تا «موهوم و منسوخه» و بی ارزش بودن عقاید توده مردم را نشان دهد. یک دهه بعد، هدایت با آشنایی بیشتر با تحقیق اروپائیان، و بویژه آگاهی از نظر و آثار آرنولد ون جنپ، مردم شناس و فولکلوریست فرانسوی در زمینه فولکلور و ارزش و اعتبار این بخش از میراث فرهنگ بازمانده از نسلهای گذشته تغییر نظر داد.

شفاهی بودن جوامع و بی توجهی صاحبان قلم به گنجینه های فرهنگی مردم عوام که بخش بزرگی از معارف و تجربیات نیاکان ما را در حوزه نظام های ارزشی شکل می دادند و بی اعتبار شمردن این تولیدات فرهنگی برای مکتوب کردن موجب شد تا بسیاری از ذخایر فرهنگی گذشته ما از میان بروند یا فراموش شوند. در این میان نگاه مردم نگارانه و همت کاونده و جست وجوگر زنده یاد ایرج افشار در یافتن و شناساندن و نشر این دسته آثار مکتوب فرهنگی که از دیدگان نسخه شناسان پوشیده مانده بود یا اینکه آنها را دیده بودند ولیکن پرداختن به آنها را کاری حقیر و دون شأن می شمردند، اسناد ارزشمندی برای پژوهشگرانی که به مردم نگاری تاریخی و فولکلور ایران می پردازند، فراهم آورد.

بلوکباشی در بخش دیگری از پیام خود با توصیفی از دانشنامه فرهنگ مردم و بیان اینکه مقالات این دانشنامه همچون سندی علمی و معتبر به شمار می آیند که میتوان از آنها بهره برد و به آنها ارجاع داد، گفته است: این دانشنامه می تواند از فرهنگ قومی و فرهنگ عامه مردم که به مثابه قلب تپنده یک ملت چند هزار ساله است، پاسداری کند. این را هم بدانیم که تا زمانی این قلب بتپد، روح زندگی و بقا و بالندگی فرهنگ را در رگهای پیکر جامعه می دواند و آن را زنده و پویا و برپا نگه می دارد. گردش این مایه سرمدی در شریان بدن جامعه نیروی دفاعی و ستیز مردم را نیز در برابر سیل خروشان هجوم فرهنگهای غیر خودی و بیگانه تقویت می کند و استحکام می بخشد.

«مسجد جامعی» پس از خواندن پیام مدیر بخش مردم شناسی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، خود نیز نکاتی را با حاضران در میان گذاشت: اول آنکه این دانشنامه و گروه تدوین گر آن، خلاف خیلی از پژوهش ها، تهران زده نیستند و از همه ایران متخصصان با آن همکاری می کنند و درضمن اطلاعات دیگران روستا به روستا بررسی و تدوین می شود. دیگر آنکه در کنار این کاوشها، کتابخانه تخصصی مردم شناسی شکل یافته که ارزش مضاعفی به آن داده است. نکته دیگر آنکه به حوزه های جدید مانند سینما توجه شده است بویژه آثاری که ارزش فولکلور دارد. همه کارهای انجام شده مدیریت می شود که دقت می شود. آخر آنکه به ایران فرهنگی توجه شده است، زیرا حوزه فرهنگی ایران از حوزه جغرافیایی بسی بزرگتر است.

سخنران بعد، «جلال الدین رفیع فر» استاد مردم شناسی دانشگاه تهران بود. او با یادی از اعضای فقید شورای علمی دانشنامه فرهنگ مردم ایران؛ حسن ذوالفقاری، جمشید صداقت کیش، اصغر کریمی، احمد وکیلیان، صادق همایونی و محسن میهن دوست، درباره جلد هفتم این دانشنامه و با این تأکید که از او خواسته شده تا این اثر را نقادانه مورد بررسی قرار دهد، گفت: این جلد با مدخل «فولکلور» یعنی مهمترین مدخل در همه این دانشنامه شروع می شود که فنی و حرفه ای نوشته شد اما عیبش در تطویل آن است. اما چیزهایی دیدم که جایش خالی است. برای مثال از آثار بزرگانی چون محمود روح الامینی، جواد صفی نژاد، اصغر کریمی و محمد بهمن بیگی یاد نشده است. همچنین می توانست در فرم بهتر باشد و میشد همه آثار در جدولی بیاید و نیاز به شرح همه نبود.

این مردم شناس همچنین درباره مداخل دیگر گفت: مدخل قرآن با توجه به حساسیت هایی که دارد، خیلی خوب بود اما در مدخل قحطی لزومی نداشت علل طبیعی آن به تفصیل آورده شود، یا در مدخل خورش قیمه، سه چهارمش دستور پخت آن بود و در عمل به جایگاه فرهنگی این غذا چندان پرداخته نشده بود یا در مدخل قمه زنی، به این رسم در مناطق مختلف ایران دقیق نشده و از قاجاریه جلوتر نیامده است.

و بعد، علیرضا حسن زاده، رئیس پژوهشکده مردم شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی پشت تریبون حاضر شد و پس از آنکه گفت به شهادت مجله انسان شناسی آمریکا، ابوریحان بیرونی، نخستین انسان شناس تاریخ است، بیان کرد: ایران در شکل نهادینه سازی پژوهش دانشگاهی مردم شناسی بعد از ترکیه در خاورمیانه دومین کشور است؛ دو سال پس از تشکیل جمهوری ترکیه، انسان شناسی فرهنگی را مطرح کردند تا اثبات کنند ترک ها نژاد زرد نیستند اما اهمیت مردم شناسی در ایران فراتر از مرزهای ماست.

او افزود: وقتی به انباشت علم می رسیم، می شود دانشنامه خلق کرد و این کاری است که انجام شده است و با انتشار دانشنامه فرهنگ مردم ایران، پل اتصالی پدید آمد که نگذاشت پس از تعطیلی مرکز مردم شناسی گسست رخ دهد. این دانشنامه مبین سه سنت است؛ سنت مردم شناسی کیا و خلیقی و بلوکباشی، سنت فولکلور هدایت و انجوی و محجوب و وکیلیان و ذوالفقاری و قنواتی و سنت انسان شناسی مدرن. دانشنامه ای که نماد مردم است و نه عوام و توده و خلق.

رئیس پژوهشکده مردم شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی اضافه کرد: تالیف و تدوین چنین دانشنامه ای کار بسیار جان فرسا و سختی است. برای تألیف و تدوین دانشنامه در حوزه مردم شناسی تلاش ناکام هم زیاد داشتیم. حتی در پژوهشکده مردم شناسی هم نتوانستیم کاری کنیم و این همه به خاطر ثبات مدیریت در دانشنامه و در رأس آن مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی یعنی کاظم موسوی بجنوردی است.

حسن زاده در پایان اظهار کرد: ترجمه انگلیسی این دانشنامه بسیار مهم است. همچنین چون پویایی جامعه ایران بالاست، انتشار ویراست زود هنگام تر آن ضروری است.

آخرین سخنران، «محمد جعفری قنواتی» سرویراستار دانشنامه فرهنگ مردم ایران بود که در ابتدا از همکاران خود در بخشهای مختلف مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی تشکر کرد و در سخنانی گفت: دوستان سخنران این نکته را یادآور شدند که منابع فراوانی در مقاله ها مورد استفاده قرار گرفته اند. این موضوع صرفاً و صرفاً و به طور اکید نتیجه همکاری کامل کتابداران کتابخانه مرکز بوده است. و اما به طور ویژه از ریاست محترم مرکز جناب آقای بجنوردی سپاسگزارم که با حمایتهای همه جانبه خود همیشه مشوق ما بودند و ما را دلگرم می کردند.

از اعضای شورای علمی و هیئت مشاوران دانشنامه برای راهنمایی هایشان سپاسگزارم و سرانجام یاد سبز همکاران درگذشته را گرامی می دارم: استاد صادق همایونی، دکتر اصغر کریمی، دکتر حسن ذوالفقاری، دکتر طهمورث ساجدی صبا، استاد احمد وکیلیان و استاد محسن میهن دوست.

جعفری قنواتی ادامه داد: با یاری همه این بزرگواران دانشنامه فرهنگ مردم ایران مراحل پایانی تدوین و تألیف خود را می گذراند. با انتشار جلدهای هشتم و نهم و نیز جلد «ذیل»، ویراست نخستین آن سرانجام می یابد. جلد «ذیل» شامل مدخل هایی است که یا به موقع تألیف نشده یا ضمن سالهای اخیر افزوده شده اند.

این مردم شناس افزود: مجموعه مدخل هایی که برای دانشنامه منظور کرده ایم حدود دو هزار مدخل است. حدود 120 پژوهشگر و نویسنده از مناطق مختلف ایران و نیز از خارج از ایران در تألیف این مدخل ها مشارکت دارند.

سرویراستار دانشنامه فرهنگ مردم ایران اظهار کرد: خوشبختانه بسیار زودتر از آنچه ما تصور می کردیم دانشنامه فرهنگ مردم جای خود را در جامعه پژوهشگران و اهل علم باز کرده و مورد اقبال بزرگان فرهنگ و تاریخ ایران قرار گرفته که همه اینها مایه دلگرمی ما بوده است. برای نمونه زنده یاد استاد احسان یارشاطر پس از انتشار جلد اول دانشنامه طی نامه ای ضمن تقدیر از این کار، در بخشی از آن چنین مرقوم فرموده اند: «مقداری از مقالات دانشنامه فرهنگ مردم ایران را مرور کردم و هرچه بیشتر خواندم بیشتر متوجه شدم که جای چنین دانشنامه ای چقدر خالی بوده است. دائرةالمعارف بزرگ اسلامی در حقیقت بسیاری از اموری را که در برخی کشورهای دیگر فرهنگستان ها و دانشگاه ها انجام می دهند، انجام داده است و می دهد. باید سپاسگزار این مؤسسه علمی توانا و شخص جناب آقای دکتر بجنوردی بود.»

او در پایان گفت: از سخنرانان دانشمند جناب آقای دکتر رفیع فر و جناب آقای دکتر حسن زاده برای طرح نکات دقیق و علمی سپاسگزاری می کنم.

در پایان، از جلد هفتم دانشنامه فرهنگ مردم ایران رونمایی شد.