سقاخانه ای میراثی در لنگرود که دهه محرم باز می شود

ایسنا/ این خبر پیرامون سقاخانه ای میراثی در لنگرود که دهه محرم باز می شود، برای شما نوشته شده است.

از محله راه پشته که بخواهی به فشکالی محله شهر لنگرود بروید، نزدیکترین راه عبور از پل خشتی بزرگی است که از میانه بازار میگذرد. محله ای که یک سوی آن به بازار سماکان می رسد و سوی دیگرش به بقایای عمارت بزرگ منجم باشی و باغ سبزه میدان. ولی شاخص ترین بنای این محله، مجموعه بناهای مذهبی «آقا سید حسین» بوده که در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

از بازار سماکان که به سمت بقعه بروید، انبوهی از کبوترانی که مردم به آنها کبوتر «آسید حسینی» لقب داده اند، بر فراز رودخانه پرواز می کنند و هرازگاهی که شهروندی دانه برای آنها می پاشد، چرخ زنان و گروهی پایین می آیند. من از میان کبوترهای حرم و دانه ها دنبال آب میگردم. دنبال سقاخانه ای که سالها پیش مردم برایش نذر می کردند.

"کاسه نذر می کردیم، سکه می انداختیم توی حوض. آب خنک می دادیم دست مردم. فقط هم 10 روز فرصت داشتیم. درب سقاخانه بعد دهه محرم بسته می شد" این را بانویی میگوید که دانه پاشی برای کبوترهای حرم تمام شده و قدم زنان نزد زنان دیگری می رود که روی پله بقعه نشسته و با هم صحبت می کنند.

بانوی دیگری میگوید: قبلا توی همین حیاط مراسم تعزیه خوانی داشتیم. تمام پله های دور حرم پر از جمعیت میشد.

مردم شرق گیلان به زیارتگاه، «بقعه» می گویند و بقعه ابراهیم و حسین مدفن دو تن از سادات آل کیا است. «آل کیا» فرمانروایان محلی شرق گیلان بودند که خود را منتسب به امام چهارم شیعیان می دانستند. آرامگاه این دو برادر برای مردم لنگرود قابل احترام بوده و هست و مردم لنگرود خلاصه وار به این مکان «آسید حسین» می گویند.

سقاخانه در جنوب شرقی بقعه قرار دارد. قاسم سلحشور، نوه حاج علی آشپز کلیددار سقاخانه است. پدربزرگش بانی سقاخانه ای می شود که در سال 1320 قمری ساخته شده است. حوض سقاخانه بی آب مانده و فواره سنگی آن خشکیده است. بر کتیبه سنگی سقاخانه نام متولی ذکر شده است "حاج علی فرزند محمود خان قزوینی". وی در دهه محرم سال 1320 قمری این سقاخانه را وقف کرده و تاکید کرده که کلید آن نزد اولاد و نسلش باقی بماند.

قاسم سلحشور پیرامون سقاخانه ای میراثی در لنگرود که دهه محرم باز می شود، می گوید: محمود خان از قزوین به لنگرود مهاجرت کرده بود و آنگونه که پدربزرگم تعریف میکرد، طباخ بود و در خانه اشراف آشپزی میکرد. حاج علی، فرزند محمود خان صاحب اولاد نمیشد. بنابراین نذر می کند تا اگر صاحب اولاد شود، سقاخانه ای در این محل بسازد.

سقاخانه ساخته می شود، به نیت سقای دشت کربلا. بنایی با کرسی چینی بلند، ستون های چوبی، سقفی سفال پوش، سرشیرهای چوبی و ستون های فیروزه ای گلدان مانندی در چهار طرف و شبکه های فلزی پنجره مانندی که حاجتمندان پارچه های سبز رنگ خود را به آن گره می زنند تا گره از مشکلشان باز شود.

اما نگاه من بر کاشی کاری های نفیسی که حوادث عاشورا و صحرای کربلا را روایت می کند، خیره می ماند. موضوع مجالس و سال ساخت و بانی و سقاخانه در حاشیه انتهایی کاشی ها دیده می شود.

بر مجلس سمت راست ردیف بالا این عبارات کاشی کاری شده است: "قتلگاه و نعش شهدا، آمدن شیر سر بالین کشته ها، حضرت سید الشهدا سر نعش علی اکبر، عرب شتر سوار، قاصد مدینه، بانی خیر حاج علی آشپز".

بر روی کاشی دیگر این عبارات نوشته شده است: هوالله رقم عبدالله سنه 1320". بر مجلس سمت چپ ردیف بالا عبارت "ماه بنی هاشم، ابوالفضل العباس، خیمه گاه حسین، امام زین العابدین" نوشته شده است.

بر مجالس پایین این عبارات خوانده می شود: "رفتن سلطان قیس به شکار عمل استاد آقایی، شمایل سید الشهدا و درویش کابلی، عمل استاد آقائی نقاش". لباس های سلطان قیس اروپایی است و این کتیبه بنظر همخوانی با بقیه ندارد. بر دو کاشی دیگر نوشته شد: "بانی سقاخانه غلام حضرت عباس حاجی علی آشپز بتاریخ یوم یکشنبه غره ذی القعهده لوی ئیل 1341".

در بخش جنوبی سقاخانه که جدیدتر است، یک مجلس کاشیکاری دیگر وجود دارد. این مجلس به لحاظ ابعاد بزرگتر بوده و از تصاویر میتوان فهمید بارگاه یزید است و اسرای کربلا و سرهای بریده شهدا را به نمایش گذاشته اند.

قاسم سلحشور می گوید: وصیت جد ما این بوده که کلید سقاخانه در نسل ما باقی بماند و دهه اول محرم درب سقاخانه باز شود.

وی به حوض سقاخانه اشاره می کند و ادامه می دهد: در گذشته آب باران و نزولات جوی را در حوضخانه جمع می کردند. کف حوض به روش سنتی ماسه بود و باعث می شد آب تصفیه شود. دهه محرم که سقاخانه باز می شد، مردم به نیت تبرک از آب حوض بر می داشتند یا برای سقاخانه نذر می کردند.

به طرف آرامگاهی می روم که قدمت بنای اولیه آن به دوره صفویه می رسد و بعدها در دوره قاجار دچار آتش سوزی مهیبی شده و دوباره آن را مرمت می کنند. این را احمد برکاتی حقیقت می گوید، او بعد از پدرش «باقر برکاتی حقیقت»، کلیددار و متولی بقعه است.

خانه احمد برکاتی در جوار بقعه است. خاندان وی نسل اندر نسل متولی همین بقعه بوده اند. احمد برکاتی می گوید: فقط آتش سوزی مهیب سال 1268 لنگرود نبود، چند سال پیش هم در اثر اتصال سیم برق، بقعه دچار آتش سوزی شد. خانه پدری من هم آسیب دید.

اما این بنای تاریخی که عمده مصالحش از چوب ساخته شده، همیشه مستعد آتش سوزی بوده است. زیبایی بنا به همین معماری بومی اش است که متاسفانه بعد از آتش سوزی مرمت می شود و بنای چهار ایوانه، تک ایوانه می شود. این بقعه نقاشی های «آقاجان نقاش لاهیجانی» را از دوره قاجار تاکنون در خود حفظ کرده است.

سنت نگارگری بر پوشش گچی دیوار بقعه ها از زمان صفویه در شرق گیلان رواج می یابد و در دوره قاجار به اوج خود می رسد. بقعه آقاسید حسین لنگرود از معدود بقعه هایی است که نقاشی های دوره قاجار خود را به خوبی حفظ کرده است.

در ایوان بقعه و پیش از ورود به صحن اصلی، تصویری از به میدان رفتن امام حسین (ع) کشیده شده است. لشکر یزید در سمت چپ صف کشیده، اهل بیت در حرم در بیم و امیدند و زنان اهل حرم از امام سجاد (ع) پرستاری می کنند.

بالای این مجلس کتیبه های گچی با عنوان «یا اباعبدالله الحسین (ع)» به رنگ قرمز و بخش هایی از ترکیب بند معروف «محتشم کاشانی» به رنگ سرمه ای نوشته شده است.

در قسمت بانوان دیگر مجالس صحرای کربلا بر روی دیوارهای گچی نظیر به میدان رفتن قاسم و اکبر، زینب (س) و اسرای کربلا، نبرد امام حسین و شمر، دو طفلان مسلم، پیامبر و حسنین به تصویر کشیده شده است. در بخش مردانه نیز تصویری از به شهادت رسیدن امام رضا و مامون که با انگور او را مسموم می کند، با رنگهای گیاهی بر روی گچ کشیده شده است.

بر دیوار بخش مردانه کتیبه سنگی بزرگی به ارتفاع 126 سانتیمتر است که شرح آتش سوزی بزرگ لنگرود بر آن به صورت اشعاری حک شده است. این آتش سوزی در سال 1268 قمری رخ می دهد. طی آن بقعه هم آسیب دیده و دوباره مرمت می شود. ولی آنگونه که منابع مکتوب گزارش داده اند، در مرمت، نوع معماری بنا تغییر پیدا می کند و سه تا از ایوانها محصور می شود.

صالح فرید لنگرودی خادم بقعه است. مرا به داخل اتاق کوچک آرامگاه دعوت می کند. ضریح آرامگاه چوبی است و با طرح ها و نقوش هندسی و مقرنس تزئین شده، وی ابعاد ضریح را اینگونه تشریح می کند: درازای ضریح 280 و پهنای آن 180 و بلندی 205 سانتیمتر است. داخل ضریح دو قبر متعلق به آسید حسین و برادرش آسید ابراهیم است.

دو لنگه در چوبی نفیس، فضای آرامگاه را از دو ضلع محصور می کند. به گفته خادم بقعه، جنس این درها از چوب درخت آزاد است و 216 متر ارتفاع دارد. بر لنگه دست راست آیات و روایت هایی از قرآن کریم کنده کاری شده است.

فضای داخلی بقعه در سکوت فرورفته و پرچم ها و پرده های مشکی از در و دیوار آویخته شده است و من به این بنای میراثی می اندیشم که اگر تیر سال 1377 در فهرست آثار ملی ثبت نشده بود، نه تنها این نقاشی های دیواری از بین می رفت، بلکه تمام بنا تخریب و به سبکی جدید نوسازی شده بود.