کشتی چوخه | چوخه، صلابت ورزش های محلی ایران

یکی از ورزش های محلی ایران که از طرفداران پرشماری در تمامی این سال ها نیز برخوردار بوده است، کشتی چوخه می باشد. این ورزش محلی در کل ایران یک ورزش محلی است و در استان خراسان شمالی یک ورزش سنتی که در کنار تمامی ارزش های ورزشی خود، دارای ابعاد اخلاقی و پهلوانی زیادی هم می باشد و می توان اینطور بیان کرد که چوخه بخشی از فرهنگ مردمان خراسان شمالی شده است. این ورزش باستانی که حداقل در یک دهه اخیر به شکل رسمی تر برگزار شده شده و در هر دوره با استقبال دسته کم 10 هزار نفری از سوی طرفداران و علاقه مندان رو به رو شده است، از ابتدا در مجلس خان ها، روز فرخنده عید سعید فطر، 14 فروردین و همچنین عروسی ها به عنوان یک مراسم جانبی برگزار می شده است و به جای اینکه دوبنده پوشان بر روی تشک نیز به انجام کشتی چوخه بپردازند، بر روی زمین و چمن این کار را انجام می داده اند. در این ورزش محلی زمان بی معنا است و در اصطلاح ورزشکاران فعال در این رشته ورزشی محلی - سنتی، هر سایه انداختن به پشت ضربه بحساب آمده و هنوز نیز بحساب می آید! در قدیم جوایزی که برای نفرات اول و دوم و سوم در نظر گرفته می شد به این ترتیب بود که به نفر اول یک اسب، نفر دوم یک گاو و یا گوساله و نفر سوم نیز یک قوچ تقدیم می شد. این ورزش سنتی سرانجام با تلاش های شبانه روزی مرحوم منوچهر لطیف بالاخره در سال 1342 از شکل و شمایل سنتی خود رها شده و بصورت رسمی در شیروان برگزار شد. اگر به این ورزش محلی و بایدها و نبایدهای موجود در آن علاقه مند هستید در ادامه این مطلب با همگردی همراه شوید تا کمی بیش از پیش با این رشته ی ورزشی از ورزش های محلی ایران، آشنایی پیدا نمایید.

تاریخچه کشتی ایران

کشتی از جمله ورزش های محلی ایران و فوق العاده ریشه دار این سرزمین می باشد. در خصوص تاریخچه ی این رشته ی ورزشی از ورزش های محلی ایران، نمی توان عدد مشخصی را بیان کرد و همین شاید بس باید که بدانید در گذشته های بسیار دور تنها ژاپن، کره، یوگسلاوی، روسیه، ترکیه و خصوصا کشور ما ایران بوده است که بسترساز این رشته ورزشی در دنیا بوده و اکنون کشورهای متعددی کشتی را در سبک و سیاق مختلفی دنبال می نمایند. البته فراموش نکنید که ایران را مهد کشتی دنیا می دانند چه به سبب وجود قهرمان های افسانه ای اش در این رشته ورزشی و چه به دلیل وجود تنوعات مختلفی از این گونه ورزشی باستانی در اقصی نقاط این سرزمین همچون لو چو و ترکمنی در استان مازندران، چوخه در خراسان،گیله مردی در گیلان، گردش در خوزستان، بغل به بغل در ارسنجان، کمر به کمر در ترکمن صحرا، زورخانه ای در تهران و قم و تعداد دیگری از انواع کشتی که البته بلاتر از تمامی گونه های محلی و سنتی آن، این ورزش محلی و یا کشتی چقه ای قرار گرفته است به دلیل داشتن مخاطبان و علاقه مندان بیشتر! در خصوص این ورزش محلی باید بگوییم که این ورزش سنتی در ابتدا تنها در استان خراسان شمالی و همچنین مناطق کلات نادری، شیروان، چناران، بجنورد، اسفراین، چاپشلو، درگز و قوچان انجام می گرفت و با گذشت زمانی این نوع از کشتی به دیگر نقاط کشور همچون نیشابور، مشهد، آشخانه و تربت جام هم رسید و اکنون تبدیل شده است به یک ورزش ایلاتی و عشایری! علاقه مندان به این ورزش محلی توجه داشته باشند که جدی ترین ابعاد برگزاری کشتی چوخه در تاریخ 13 و 14 فروردین در شهر اسفراین (در غرب بجنورد واقع است) انجام می پذیرد.

کشتی چوخه در استان خراسان

کشتی با چوخه (شنل کوتاهی است که کشتی گیران آن را با شالی به رنگ سفید، محکم می بندند) یکی از خصلت های برتر و حائز اهمیت مردم خراسان خصوصا در نواحی شمالی این استان از ابتدا بوده و اکنون نیز تقریبا می توان گفت که در تمامی نقاط استان خراسان به شکل جدی پیگیری می شود! این ورزش محلیدارای ارزش های اخلاقی، پهلوانی و ورزشی بسیاری است و باید پذیرفت که می توان علاوه بر مناطق و شهرهایی همچون اسفراین، قوچان، نیشابور، شیروان، لایین، تربت جام، گناباد، فریمان و چند شهر دیگر ایران، آن را در ابعاد وسیع تری برگزار و اجرا نمود. چوخه قبل از اینکه تبدیل شود به یک ورزش و تفریحی سالم برای تماشای دست جمعی دوستانه و خانوادگی، یکی از مراسم های بایدی در جشن ها و اعیاد سنتی مردم خراسان بود اما خوب الآن کشتی چوخه وضعیت دیگری پیدا کرده است به ثبت ملی هم رسیده است و مردم به دنبال این هستند که روزی خبر ثبت این ورزش سنتی در ابعاد جهانی را نیز بشنوند! البته ناگفته نماند تا همین لحظه نیز تلاش های فراوانی از سوی مسئولان و دست اندرکاران ورزش کشور برای این اتفاق خجسته صورت گرفته است که باید دید دستارود این همه تلاش در نهایت چه خواهد شد؟! کشتی ورزشی است که در کنار ایجاد بدنی سالم سبب پاکیزگی روح ورزشکاران و انتقال ارزش ها و مفاهیم اخلاقی به آنان می شود و بدیهی است در صورت کمی توجه بیشتر به آن و ایجاد کلاس های آموزشی و سالن های برگزاری مسابقات کشتی در تمام شاخه ها و زیر مجموعه های آن از جمله کشتی چوخه، می توان در کنار جذب طیف جوان جامعه و آموزش مسائل اخلاقی و پهلوانی به آن ها در راستای تشکیل یک جامعه آرمانی با رعایت شئونات اخلاقی ارزشمند، گام بزرگی را برداشت. این ورزش محلی که از آداب و رسوم فرهنگی و همچنین آیین باستانی استان خراسان بشمار می رود و در گذر زمان از شمال این استان گرفته و به نواحی جنوبی آن ختم شده است، در حال حاضر یک تفریح و ورزش تمام فرهنگی تلقی می شود که فارغ از مسادل برد و باخت در آن، این آداب پهلوانی و قهرمان پروری است که در آن به چشم می خورد و سعی در ریشه کن کردن آسیب های مختلف روحی و روانی در میان مردم دارد.

چوخه به چه معنایی است؟

در ابتدا شاید بد نباشد برای معنی و مفوم کلمه چوخه سری به فرهنگ های لغت معتبر داخلی بزنیم که با مراجعه به آن ها در می یابیم که مثلا چوخه در فرهنگ لغت دهخدا به شکل چوخا بوده و به معنی لباسی پشمین درج شده است. در شرفنامه منیری چوخه یعنی جامه ای بافته شده از پشم و در فرهنگ لغات ناظم الاطباء هم به معنی لباس ترکی دوخته شده از پشم که مخصوص فقرا می باشد، به عنوان معنی چوخه آورده شده است! اما فارغ از همه این معانی. چوخه که در گذشته به آن بیشتر چوخاء گفته می شد به نوعی بالاپوش سنتی که توسط زنان بومی منطقه خراسان از پشم بز و یا میش بافته می شود و سپس آن را می دوختند تا در کنار یک شال سفید بر کمر چوخه کار بسته شود و شلوار راحتی (پیژامه) که او بر تن می کند، لباسی برای کشتی وی باشد. چوخه (Çuxa) در زبان ترکی به انواع و اقسام شکل ها بیان شده است مثلا به آن چوفا (Çufa)، چوخا (Çoxa, Çuxa)، چوخویا (Çuxuya)، چوکنا (Çukna) و در زبان پارسی نیز آن را چوقا، چقه و حتی چوگه نیز می نامیدند! از قلم نیوافتد که هنوز هم معانی مختلفی را می توان به لباس چوخه نسبت داد. از بالاپوشی بدون دکمه و بافته شده نمدین چوپان ها از پشم گوسفندها گرفته تا زیرانداز پشمی و پارچه بافته شده زبر، همگی می توانند مترادفی برای کلمه چوخه باشند! چوخه در قدیم به رنگ مشکی و تیزه و حتی قهوه ای و قرمز بود و امروزه بیشتر آن را به رنگ سفید مشاهده می نماییم که چوخه کاران آن را بر تن می کنند.
در نوشته های بسیاری از جمله کتاب شادروان امانی امانی به اسم چوخه پوشان نامدار آورده شده است که کلمه چوخه در اصل یک کلمه کردی می باشد و به معنی یک شنل کوتاه برای کشتی گیران که با شالی به رنگ سفید محکم بسته می شود، بوده و به دلیل ریشه داشتن در فرهنگ غنی ورزشی مردم استان خراسان از گذشته های بسیار دور تا کنون، تحت عنوان کشتی چوخه بیشتر معروف گردیده است.

کشتی چوخه در دیگر نقاط خارج از ایران

کشتی چوخه به تدریج فارغ از دربرگرفتن سایر نقاط درون مرزی، به سایر کشورهای همسایه هم منتقل شد که از جمله آنان باید به تاتارستان، قزاقستان، ازبکستان و غیره اشاره داشت. در بین تمامی کشورهایی که ورزش محلی ایران به نام این ورزش محلی در آنان برگزار می شود، شاید تنها این کشور ازبکستان باشد که با نام هایی همچون آلیش، گولش و گوراش به خوبی به این شاخه ورزشی از کشتی پرداخته است و پس از رسیدن به استقلال خود نیز در صدد برگزاری این دسته از مسابقات کشتی چوخه بصورت بین المللی بوده است که به این مهم جامه عمل پوشانده است و اکنون نیز هر ساله مسابقاتی را در دل خود برگزار می کند و چوخه کاران استان های خراسان رضوی و خراسان شمالی از ایران هم از جمله شرکت کنندگان ثابت این تورنومنت بین المللی می باشند.

قوانین و نحوه انجام مسابقه کشتی چوخه

در زمان های پیشین برای این رشته ی ورزشی از ورزش های محلی ایران زمان تعریفی نداشت و دسته آخر کشتی گیری برنده از میدان خارج می شد که توانسته باشد 3 دفعه شانه حریف یا همان پشت وی را به زمین کوبیده باشد اما اکنون با اضافه شدن قوانینی محدود که تاثیر آنچنانی بر روی میزان اصالت این رشته ورزشی از خود برجای نگذاشته است. این ورزش محلی باید طرف مدت 10 دقیقه انجام شود و در صورت برابری دو کشتی گیر در این زمان، هر دوی آنان وارد وقت اضافه 5 دقیقه ای می شوند و باید کار را در این 5 دقیقه به اتمام برسانند. در این ورزش سنتی انجام فن در خاک و استفاده از زانو که از جمله خطرناک ترین قسمت های بدن برای وارد نمودن ضربه می باشد، خطا بحساب آمده و ورزشکاران این نوع از کشتی نیز اغلب در 4 و یا 5 گروه وزنی تقسیم شده و در گروه های خود به رقابت می پردازند! در اغلب مواقع ترتیب وزنی ورزشکاران این رشته به 70 - 80 - 90 و بالای 95 کیلوگرم می باشد و در برخی موارد هم ترتیب وزنی آنان به 65 - 75 - 85 و 85+ صورت می گیرد و آنان خود را بعد از وزن کشی آماده انجام مسابقه می کنند. در کشتی چوخه یک کشتی گیر بایستی شلوار خود را تا زانو و آستین لباسش را تا آرنج بالا بیاورد. از کمربندی پارچه ای استفاده کند و دامن چوخه را که بلند است و اغلب مانع حرکت سریع دست و پاهای یک چوخه کار می شود را به داخل کمربند برگردانند و با پاهایی برهنه در مقابل دید داوران و همچنین تماشاچیان پرشمار این رشته ورزشی به رقابت با یکدیگر بپردازند. توجه داشته باشید طبق قوانین وضع شده برای کشتی چوخه در همه جای دنیا، همچون گذشته چوخه کاری از تشک کشتی پیروز خارج می شود که توانسته است 3 بار پشت حریف خود را به زمین رسانده باشد. در ضمن در کنار انجام رِوال مسابقاتی نیز ساز و دهل به زیبایی نواخته می شود و سبب به وجد آمدن طرفداران کشتی گیران می گردد.

لباس کشتی چوخه کاران

چوخه در اصل شنل کوتاهی است که کشتی گیران آن را با شالی به رنگ سفید، محکم می بنند. اما در سرزمین ما با توجه به تصاویر و نوشته هایی مربوط به این نوع پوشش ورزشی باید گفت چوخه به یک لباس پشمی چوپانی که اتفاقا جزئی از البسه بومی مردم خراسان نیز می باشد، گفته می شده است. این لباس از نظر ظاهری شبیه به یک پالتو ضخیم و آستین دار بوده است و امروزه با کلی تغییر از جنس کتان تولید می شود و تازه بدون آستین هست و از نظر بصیری هم بیشتر به یک جلیقه شباهت دارد تا یک پالتوی مقاوم! به جز چوخه، کشتی گیران از کمربند و شلوار کوتاهی (شلوارک) نیز استفاده می کنند که کمربند آن ها از از روی چوخه بسته می شود و می توان اضافه دامن چوخه را به داخل آن گره زد تا مانعی برای حرکات بدنی چوخه کاران ایجاد ننماید و بدن آن ها را بسیار سفت نگه دارد و شلوارکی هم همچون شلوار کشتی پهلوانی به پا می کنند که تنها کمی بیشتر از حد معمول آن را بالا می زنند.

میدان کشتی چوخه

برای انجام کشتی چوخه، این رشته ی ورزشی از ورزش های محلی ایران، میدانی دایره ای شکل  به قطر 10 متر با خاک نرم و حتی چمن آماده می شود و سپس چوخه کاران وارد میدان شده و با هم دست می دهند که حرکتی است اخلاقی و تقریبا در تمامی رشته های ورزشی امروزه روز جهان، ما شاهد آن هستیم. همیشه پیشکسوتان و کارشناسان کشتی چوخه توصیه کرده اند تا از انتقال قوانین متعدد به داخل این رشته ورزشی جلوگیری بعمل آورده شود و تا حد امکان کشتی چوخه به شکل سنتی یعنی بر روی خاک و در فضای آزاد همراه با نوایی از ساز و دهل برگزار بشود که البته باید گفت قریب به 90 درصد مسابقات چوخه نیز به همین شکل و شمایل انجام می گیرد.این ورزش محلی حتما باید در فضایی باز یا حتی یک محیط طبیعتی بکر و بروی خاکی نرم صورت پذیرد و تا حد امکان از برگزاری آن در سالن های سربسته و محدود، خودداری شود! با این حال گودهای کشتی قدیمی و نام آشنا در شهرهایی مثل اسفراین و قوچان همچون گود رهورد، گود سلطان زیرابه و چشمه زینل خان می تواند از جمله مکان های آماده برای انجام این ورزش سنتی باشد. در ضمن به یاد داشته باشید که سکوی طرفداران این رشته ورزشی باید به گونه ای آماده شده باشد پاسخگوی استقبال بسیار بالای مردم باشد و تماشاچیان بتوانند از اقصی نقاط میدان، دید مناسبی به هنگام شروع مسابقات داشته باشند تا از تمام جذابیت های نهفته در این ورزش سنتی، لذت ببرند.

آلات موسیقی کشتی چوخه

چوخه از جمله ورزشی هایی است که ساز و آواز مخصوص به خود را دارد و از گذشته تا کنون نیز اجازه جدایی موسیقی از آن را نداده است! وقتی صدای دهل و سرنا در شهر می پیچد بدان معنا است که کشتی قرار است شروع گردد و سبب اطلاع رسانی همگانی به بومیان شهر می شود تا همه بیایند و در مکان مشخص شده اجتماع کنند و آماده تماشای رقابت چوخه کاران شوند. بعد از مهیا شدن شرایط، با نواختن نوع دیگری از ساز دهل و سرنا ورزشکاران وارد میدان می شوند و به نرمی به دور میدان دویده و خود را گرم می کنند و برای انجام مسابقه آماده می شوند. موسیقی معروف کشتی چوخه، کوراوغلی نام دارد با حالات نظامی سنگین نواخته می شود. در کشتی چوخه تاثیر دو نوازنده سرنا و دهل بر روی سرعت انجام مسابقات و انتقال شور و هیجان در میان مردم بسیار حائز اهمیت می باشد. در قسمت های مختلفی از این ورزش محلی، نوع بانگی که به گوش شما به عنوان یک تماشاچی می رسد کاملا متفاوت بوده و همین امر سبب می گردد تا حتی شما بدون داشتن دید مناسب نسبت به میدان مسابقه ای نیز بتوانید از کم و کیف ماجرا مطلع باشید. مثلا درست در زمانی که چوخه کاران پشت سر هم و در کسری از ثانیه بدون احساس خستگی به یکدیگر حمله می کنند تا ضربات نهایی خود را وارد سازند، ریتم نواختن سرنا و دهل نیز بالا می رود و بر سرعت کوبیدن طبل های میدان نیز افزوده می گردد!

جوایز پایانی اهدایی به چوخه کاران برنده

جوایز اهدایی به ورزشکاران این ورزش محلی پیروز از میدان بیرون آمده هم باز بنا به ریشه های سنتی و محلاتی این نوع از کُشتی بوده و در اصطلاح به چوخه کاران پیروز، قند هدیه می شود. به این صورت که به نفر اول قند اول و به نفرات دوم و سوم نیز قندهای دوم و سوم تقدیم می گردد. جالب است بدانید در گذشته مثلا به نفر اول اسب و یا شتر و به باقی برندگان نیز گاو، گوسفند، گوچ و اکنون نیز لوازم خانگی و سکه و دیگر جوایز نفیس در کنار قند اهدا می گردد. شاید بد نباشد بدانید یکی از فاکتورهای تامین جوایز این ورزش محلی، داشتن رنگ و بویی عشایری و ایلاتی در جوایز است که حال یا می تواند از احشام عشایری باشد و یا از صنایع دستی آنان همچون جاجیم، گلیم و قالی! توجه کنید ارائه جوایز به برندگان در هر نقطه ای می تواند متفاوت باشد اصل کلی بر این بنا گذاشته شده است که این جوایز هم بتوانند پشتوانه مالی مناسبی برای چوخه کاران باشند و هم منافاتی با فرهنگ غنی این رشته از ورزش های محلی ایران عزیزمان ایران نداشته باشند.

تاریخ و مکان برگزاری کشتی چوخه

خوب همانطور که در قسمت های قبل نیز به آن اشاره داشته ایم. کشتی چوخه، این رشته ی ورزشی از ورزش های محلی ایران، حتما باید در فضای باز و در دل طبیعت برگزار شود که از جمله این مکان ها می توان به گودهای کُشتی نظیر:
- گود روستای رهورد در شهرستان قوچان
- گود زیارتگاه سلطان زیرابه در روستای امام وردی خان شهرستان قوچان
- گود چشمه زینل خان در شهرستان اسفراین
- و گود امام مرشد در شهرستان فاروج
اشاره کرد. فاکتورهای مهم برای انتخاب مکان انجام مسابقات کشتی چوخه اول در نظر گرفتن محیط باز برای آن است و دوم نیز ریختن خاک نرم برای جدال چوخه کاران! مسابقات کشتی چوخه ای ایران همیشه با استقبال زیادی از سوی مردم نواحی مختلف کشور همراه بوده است و از تمامی گروه های سنی و جنسیتی (زن و مرد) نیز برای تماشای این قبیل مسابقات سنتی می توان نام برد! از جمله تاریخ هایی که بهتر است علاقه مندان به کشتی چوخه و آن هایی که دنبال کننده اخبار این ورزش سنتی هستند، بدانند عبارت است از:
12 فروردین: در این روز هر ساله در شهرستان شیروان و در روستای ریواده که از توابع شهرستان جغتای می باشد، مسابقاتی تحت نام یادواره پهلوان خراسانی یعنی پهلوان ججو برگزار می شود.
13 فروردین: در این تاریخ نیز مسابقاتی که اغلب همراه است با شرکت پهلوانانی نام آشنا از خطه استان خراسان، در مرکز خراسان یعنی شهر بجنورد بصورت استانی برگزار می گردد.
14 فروردین: در این روز نیز اصلی ترین رقابت های کشتی چوخه شکل می گیرد و مکان برگزاری آن نیز گود زینل خان در شهرستان اسفراین می باشد که مهد کشتی چوخه کشور ما هم بحساب می آید.