شب چله سنت 7 هزار ساله ایرانیان است

ایرنا/ براساس آخرین خبرهای بدست آمده و گزارش های منتشر گشته، شب چله سنت 7 هزار ساله ایرانیان است.

سازمان یونسکو امسال شب یلدا را به نام کشور جمهوری اسلامی ایران ثبت کرده است. یلدا یکی از عناصر متعدد فرهنگ ایرانی است که در کنار برخی از میراث های فرهنگی ناملموس در فهرست آثار جهانی یونسکو ثبت شده است. به همین بهانه، دفتر پژوهش و بررسی های خبری در میزگردی به بررسی ثبت جهانی یلدا و هویت و فرهنگ ایرانی با حضور دکتر «محمود جعفری دهقی» رئیس انجمن ایران شناسی، استاد فرهنگ و زبان های باستانی ایران و «علی عزت زاده» دبیر انجمن ایران شناسی و دانشجوی دکترای ایران شناسی در دانشگاه شهید بهشتی پرداخت.

ریشه یلدا در اسطوره های ایرانی به کجا بر می گردد و چه پیشینه ای دارد؟

دکتر جعفری دهقی: ایران، بواسطه سنت ها، جشن ها و مراسمی که از دیرباز داشته، یکی از گنجینه های فرهنگی جهانی است. در سرزمین ما از گذشته مردم کشاورز و دامدار بودند. بنابراین به مناسبت های مختلف جشن هایی را برپا می کردند که یکی از آنها، جشن تولد جهان بود. در آن زمان معتقد بودند خداوند این جهان را در یک سال و در شش مرحله آفریده است. یعنی خداوند ابتدا آسمان، بعد زمین، بعد آب و گیاه و چارپا و بعد انسان را آفریده است. در پایان هر کدام از این آفرینش ها جشنی به مناسبت تولد آن پدیده برپا میشد. این مراسم دست کم از 1500 سال پیش از میلاد مرسوم بود و مناسبت تولد انسان که آخرین بود، مصادف با نوروز میشد. بنابراین نوروز تولد حیات بشر هم محسوب میشده است. جالب این است که برای این جشن ها اسمی هم گذاشته میشد.

براساس مقاله شب چله سنت 7 هزار ساله ایرانیان است، باید بدانید که یکی از این جشن ها که مربوط به آفرینش آسمان بود، نام «مدیوزرم» یعنی «میانه بهار» استفاده کردند یا برای آفرینش آب از «مدیوشم» یا میانه تابستان استفاده می کردند. یکی از این جشن ها «ایاسریم» یعنی بازگشت به خانه است. به این معنا که پاییز که میشد و کار کشاورزی به پایان می رسید، کشاورزان و دامداران باید به خانه باز می گشتند و دوران زمستان را در محیط خانه سپری می کردند و این فرصت خیلی خوبی بود که بنشینند و مسائل و مشکلات خودشان را حل و فصل کنند و به مسایل عبادی و دیگر سنت های خود بپردازند.

نام ماههای ایرانی در کتیبه های هخامنشی

در کتیبه های هخامنشی، نام ماههای ایرانی که ثبت شده، هر کدام دارای معنا و مفهومی خاص است. برای مثال یکی از ماهها که در کتیبه بیستون است، ماهی به نام «اَدو کنیسه» است. اَدو یعنی راه آب و کن از ریشه کندن. این نشان می دهد که این افراد در این فصل قنات ها و راههای آب را لایروبی می کردند. یا برای مثال ماهی دیگر دارند به نام «سور وَهَر» که وهر به معنای بهار و صور به معنای جشن و نیرومندی است و نشان می دهد فصل بهار را که مصادف با اردیبهشت ماه بود، جشن می گرفتند. یا برای مثال ماهی به نام «گرم پَده» بود که از همین واژه گرماست و نشان می دهد فصل گرما بوده و به همین جهت نامگذاری شده است. یا برای مثال «ویَخنَه» به معنای شخم زنی زمین است. یعنی هر کدام از این ماهها و مراسم مناسبت و دلیلی داشته و مطالعه آنها نشان می دهد نیاکان ما در این زمینه گذشته و تاریخچه جالبی داشتند.

به جای «یلدا» از واژه «چله» استفاده کنیم

اسم واقعی یلدا «چله» است و من توصیه میکنم هموطنان از همین واژه استفاده کنند، زیرا یلدا واژه سریانی و یک واژه قرضی به معنای زایش است. به نظر می آید در یکی از دوران های تاریخی که مسیحیان تحت امپراطوری روم به این سمت مهاجرت کردند، این واژه را با خود به این سمت آوردند. بنابراین اصل واژه همان چله است. از این جهت که در آغاز انقلاب زمستانی مردم به خانه ها باز می گشتند و به امور عبادی و منزل رسیدگی می کردند، حائز اهمیت است. قدمت چله بر روی برخی از آثار باستانی که نام برخی حیوانات روی برخی ماهها درج شده، دیده شده و این مراسم را به 7 هزار سال پیش از این منتسب کرده اند. اما مسلم است که مراسم چله را دست کم از دوران هخامنشیان به عنوان یک شب خاص داریم.

براساس مقاله شب چله سنت 7 هزار ساله ایرانیان است، باید بدانید که در سال سه چله وجود داشت. یکی از آنها در تابستان و دو تا در زمستان بود که چله تابستان را «قرب الاسد» می گفتند و در آثاری که ابوریحان بیرونی تالیف کرده، به آن اشاره شده است. از ابتدای تیر شروع و 5 مرداد به پایان می رسید. چندان هم اهمیت نداشت، چون تابستان 40 روز هم دوام نداشت. چله های زمستانی به دو قسمت چله بزرگ و کوچک تقسیم میشد. چله بزرگ از اولین روز زمستان یعنی اول دی شروع میشد و تا 11 بهمن طول می کشید. چله کوچک از 11 بهمن شروع میشد و در آخرین روز بهمن هم به پایان می رسید. در این زمان ایرانیان سعی می کردند محصولاتی که در بهار و تابستان و پاییز تهیه کرده بودند، ذخیره و خشک کنند و دوران زمستان را به کمک این محصولات نگهداری شده سپری کنند.

یعنی یک شب خاص نبود، بلکه 40 روز بود؟

جعفری دهقی: بله همین طور است.

چه کشورهایی غیر از ایران شب چله را گرامی می دارند؟

عزت زاده: همه کشورهای ایران بزرگ فرهنگی که میراث دار فرهنگ و تمدن ایرانی هستند؛ ولو اینکه همسایه دیوار به دیوار ما نباشند. تاجیکستان، افغانستان، ترکیه، عراق و سوریه که بخش بسیار قابل توجهی مناطق کردنشین دارد و برای آنها این سنن و آداب ایرانی مهم است و یکی از اقوام ایرانی در نگهداری تمدن ایرانی هستند. شب چله از فرهنگ و تمدن ایرانی می آید. اما این را در نظر بگیریم که یلدا در سرزمین هایی بوجود آمد که به تمدن ایرانی پیوستند و زمانی بین النهرین جزو خاک ایران بود. بنابراین ما تمام میراث های تمدن آنها را داریم. به همین خاطر است که از منتهی الیه غربی ایران بزرگ فرهنگی (عراق و سوریه) تا منتهی الیه شرقی ایران قدیم که افغانستان است، این مراسم نکو داشته می شود.

براساس مقاله شب چله سنت 7 هزار ساله ایرانیان است، باید بدانید که شب یلدا و شب چله یکی نبودند، اما با هم تلفیق شدند. از نظر تاریخ هم مقداری دقت لازم است. به هر حال زمان انقلاب زمستانی است اما تاریخی که ابوریحان بیرونی برای کانون اول می گوید، 25 دسامبر است. در حالی که 25 دسامبر یک روز یا دو روز ممکن است جا به جا شود. خود ما در تقویم ایران در زمان ساسانی این مشکل را داشتیم که سالهای کبیسه را دقیق اضافه نمی کردند. به همین دلیل جابجایی هایی است. اخیرا آقای «پدرام جم» در دانشگاه مشهد کاری انجام دادند که معتقد است شب چله برگرفته از جشن آذرگان است. به تدریج این جشن آذرگان نزدیک شده به اواخر ماه آذر و با شب چله یکی شده و چله به معنای آغاز شب چله بزرگ زمستانی است.

مراسم های شب چله مثل حافظ خوانی از گذشته بوده یا به تدریج برای آن مناسک سازی شده است؟

جعفری دهقی: ایرانیان در امور بهداشت و پزشکی سابقه طولانی دارند. یعنی به جرات میتوان گفت که از همان دوران هخامنشی ایرانیان در مسائل پزشکی فعالیت می کردند. در متون باستانی ما متون بسیار جالبی راجع به پزشکی هست و معتقد بودند ما چند نوع پزشکی داریم. یکی گیاه پزشکی دوم کلام پزشکی (یا همان روان پزشکی) و سوم کارد پزشکی یعنی جراحی واقعا وجود داشت. از این رو خواص گیاهان و محصولات را می دانستند، بنابراین محصولاتی که برای زمستان فراهم می کردند، هر کدام خواص ویژه خود را داشت. بنابراین با توجه به آن مزاج های 4 گانه که می شناختند، این مواد را تنظیم می کردند و هر کس هر مزاجی داشت، باید نوع خاصی از محصولات را استفاده میکرد و بسیار هم موفق بودند.

ما حاصل آن پزشکی پیشرفته را بعدها در دانشگاه جندی شاپور ادامه دادیم. به جرات میگویم از سراسر دنیا برای فراگرفتن پزشکی به دانشگاه جندی شاپور می آمدند. تمام این تجارب بعدها به دوران اسلامی منتقل شد. مثل جرجیس که یک خانواده پزشکی بود و تجارب خود را به دوره اسلامی هم منتقل کردند و بعضی از آنها حتی به دربار خلفای عباسی وارد شدند. می خواهم بگویم هر کدام از محصولات، محاسبه شده و به دلیل خاصی استفاده میشد؛ از انار گرفته تا سبزیجات مختلف که خشک می کردند. در مراسمی که برپا میشد، هر کس براساس اعتقادی که داشت، مراسم خاص خود را برگزار میکرد. در آن زمان هم ادیان مختلف در ایران وجود داشت و با تساهل و تسامح زندگی می کردند.

در سالهای اخیر ثبت آثار تاریخی و حتی برخی مراسم به عنوان آثار ناملموس گسترش یافته است؛ این کار چه فایده ای دارد؟

عزت زاده: یونسکو سازمان فرهنگی ملل متحد، زیرمجموعه سازمان ملل است و از سال 1945 تاسیس شده و سازمان میراث جهانی را هم در سال 1972 تاسیس و شروع به ثبت مصادیق میراث جهانی کرد. قاعده در ابتدا این بود که هر کشوری می تواند سه اثر را در سال ثبت کند. در ابتدا میراث ملموس یعنی آثار تاریخی و طبیعی مورد نظر بود. بعد میراث ناملموس را هم تعریف کردند که میراث غیر مادی و معنوی است. مصادیقی که ما ثبت کردیم، نشان می دهد از چه جنسی است.

اولین میراث ناملموسی که ثبت کردیم، ردیف موسیقی سنتی ایرانی بود. بعد هنرنمایشی آیینی تعزیه، آیین پهلوانی و زورخانه ای، موسیقی بخشی های خراسان شمالی و مهارت فرشبافی فارس و کاشان بود. دانش ساخت لنج و دریانوردی با لنج در خلیج فارس. یکی از کارهای بسیار مثبتی که ایران انجام داد همین بود. به این دلیل که خلیج فارس را به دلیل درگیری های سیاسی و مناقشه هایی که وجود دارد، نتوانستیم ثبت کنیم. اما با این روش توانستیم نام خلیج فارس را در این پرونده، تلویحا ثبت کنیم یا جنگل های هیرکانی را موفق شدیم پارسال به عنوان میراث ملموس به ثبت برسانیم. همچنین نوروز را به صورت مشترک با چند کشور توانستیم ثبت کنیم.

ثبت مشترک آثار فرهنگی، اقدام سنجیده ای است

این ثبت مشترک چند مزیت دارد: از یک سو به ما این امکان را می دهد که بیش از یک اثر را در یک سال ثبت کنیم. از طرف دیگر این کشورها میراث دار تمدن ایران هستند. حتی اگر برخی موارد که به دلیل رقابت و یا دشمنی با ایران آثاری را ثبت می کنند، به خاطر کوتاهی ماست. ما نباید از این مساله ناراحت باشیم، بلکه باید به خود فشار بیاوریم و کار کنیم تا بتوانیم یک پرونده بهتر جلو ببریم و ثبت کنیم. برای مثال آیین پهلوانی و زورخانه ای را ما در سال 2010 ثبت کردیم. کشور جمهوری آذربایجان همین را با نام دیگر: کشتی پهلوانی ثبت کرده است. ما نتوانستیم جلوی آنها را بگیریم و نخواهیم توانست. چون آنها هم بالاخره از میراث ما برخوردارند.

آنها به نحوی برای ما تبلیغ می کنند اگر ما هوشیار باشیم و درست کاری را انجام دهیم، هر کدام از این کشورهای اقماری برای ایران بزرگ فعالیت می کنند، اما کشور مادر باید درایت داشته باشد و اگر آنها حالت انکار دارند، ما نباید داشته باشیم و باید حالت اثباتی و ایجابی داشته باشیم و کاری انجام دهیم که آنها را تکمیل کند. متاسفانه در مورد خیلی از چیزها کوتاهی کرده ایم. اکنون 61 پرونده در مرکز میراث جهانی داریم که سالی یکی را می توانیم ثبت کنیم. اگر مشترک باشد، می توانیم بسیاری از آنها را ثبت کنیم. این یک حسن است. اگر انجام ندهیم، دیگران انجام می دهند. اگر دیگران انجام دادند بالاخره یک وجه مشترک با ما دارند. اگر ثبتی انجام شده که ما سهیم بودیم و در آن دست نداشتیم، کوتاهی خود ما بوده است.

نظر شما درباره ثبت جهانی مشترک آثار فرهنگی چیست؟

جعفری دهقی: من کاملا با نظر آقای عزت زاده موافق هستم. حقیقت این است که فرهنگ ما مبتنی بر تعامل است و این نه فقط مربوط به دوره اسلامی، بلکه در دوران پیش از اسلام هم بوده است. بهترین کار، همان تعامل است و ما امروز یک ایران فرهنگی داریم که تمام سرزمین هایی که نام بردند، شامل می شود. خود آنها هم به این مساله اذعان دارند. بله، از نظر قلمرو سیاسی مستقل هستند. اما آن فرهنگ ایرانی که از دیرباز رایج بود، در آنجا هم وجود داشت.

بنابراین بهترین کار همان تعامل است. برای مثال بخشی از هویت ابوریحان بیرونی، ایرانی است؛ ولی سرزمینی خارج ایران به عنوان خاستگاهش محسوب می شود و همین طور بسیاری از دانشمندان ما. بنابراین به جای رقابت و تعارض با سرزمین های دیگر بهتر است تعامل داشته باشیم. یکی از ابزارهایی که حتی می تواند ما را به یکدیگر نزدیک تر کند، همین مراسم و سنت ها هستند.