کاروانسراها یادگارهای سنگی صفویان در استان اردبیل به شمار می روند

ایرنا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده، کاروانسراها یادگارهای سنگی صفویان در استان اردبیل به شمار می روند.

کاروانسراها را با عناوینی همچون سرا، تیمچه، پاساژ، رباط، ساباط و خان نیز نامیده اند که البته برخی از بناهایی که با این نام شناخته می شوند، از حیث ساختمان با کاروانسراها تفاوت هایی دارند. شاید نماد امروزین کاروانسراها، همین مجتمع های رفاهی بین راهی باشند که به جایگاه سوخت، نمازخانه و غذاخوری و امکانات دیگر مجهز هستند اما دوره رواج کاروان گردانی و کاروان سالاری به قبل از ایجاد صنعت خودرو برمیگردد.

کاروانیان در روزگاران گذشته، بار و بندیل خود را با چهارپایان حمل میکردند و به لحاظ مسافت های طولانی در راهها و بیراهه های مابین آبادی ها و شهرها، برای استراحت و تجدید قوای خود و چهارپایانشان در مکانهایی با عنوان کاروانسرا یا رباط فرود می آمدند.

مفاهیم مربوط به کاروان و کاروانسرا در آینه شعر و ادب نظیر این بیت زیبا از سعدی" ای کاروان آهسته ران کارام جانم می رود / وان دل که با خود داشتم با دلستانم می رود" تجلی یافته و علاوه بر ایجاد التذاذ ادبی، شیوه سیر و سفر گذشتگان و شاهکارهای معماری کهن و سنتی را هم به نمایش میگذارد.

ابنیه باقیمانده از کاروانسراهای ادوار مختلف در ایران، بخصوص در دوره صفوی، گواه بر رواج گذر کاروانیان به اطراف و اکناف این سرزمین است و محققان و تاریخدانان در برخی منابع علمی خود، برای کاروانسراها بیش از 10 کارکرد قائل شده اند.

ایرانیان، مبتکر احداث کاروانسراها

بی شک ضرورت امنیت و رفاه کاروانیان از دلایل احداث کاروانسراها بوده و در مقاله یاد شده آمد که " احداث کاروانسرا در ایران سابقه ای بسیار قدیمی داشته و طبق منابع کهن، ایرانیان در ساخت این بناها مبتکر و پیشگام بوده اند و پیشاهنگی و دیرینه گی ایران در بهره مندی از سنت های کهن سکونت، ساخت و ساز و توسعه و تکامل روز افزون و تدریجی یادگارهایی زیبا و ماندگار بجا گذاشته است."

پهناور بودن سرزمین ایران و وجود جاده ابریشم به عنوان شاهراه تجاری محدوده ایران، چین و هند و آمد و شد تجار و بازرگانان بر ضرورت احداث کاروانسراها افزوده و در دوره صفویه بر شمار آنها افزوده شده است.

در مقاله "بررسی ویژگی های معماری کاروانسراهای ایران در دوره صفوی" آمد که "سالها پس از اسلام و با روی کار آمدن حکومت های ایرانی و ترک در شرق ایران، توجه به احداث کاروانسراها سیر صعودی به خود گرفت و با روی کار آمدن حکومت صفویان در سایه حمایت های شاهان و حکمرانان آنها دوران طلایی ساخت و معماری کاروانسراها آغاز شد."

اردبیل به عنوان محل تولد شیخ صفی الدین اردبیلی و به عنوان شهری تاثیرگذار در استقرار نخستین حکومت صفوی و شیعی از شهرهایی است که در دوره حکمرانی صفویان شاهد بنای کاروانسراهای متعدد هست. یکی از معروف ترین و مهمترین کاروانسراهای اردبیل، کاروانسرای شاه عباسی در کنار جاده قدیمی نیر به سراب و در گردنه برفگیر و معروف صائین در 10 کیلومتری شهرستان نیر است که بطور کامل مطابق با اقلیم اطراف آن ساخته شده و برعکس بیشتر کاروانسراهای شاه عباسی در سراسر ایران، بنای آن از سنگ است.

کاروانسرای شاه عباسی اردبیل در رونق اقتصادی جاده ابریشم و ایجاد ارتباط امن بین چین و اروپا نقش بسیار پررنگی داشته است. این بنای تاریخی ارزشمند با همت و پیگیری اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل به عنوان در سال 99 در فهرست آثار تاریخی ملموس جهان در یونسکو ثبت شده است.

به دلیل اینکه محل این کاروانسرا به داشتن آب و هوای سرد و برف خیز معروف است، ساختن چنین کاروانسرایی می توانسته برای مسافرانی که از جاده ابریشم برای تجارت استفاده میکردند، بسیار مناسب و مفید باشد. سنگهای استفاده شده در ساخت این کاروانسرا سنگهای همان منطقه و محل است که در مقابل سرمای زیاد مقاومت بالایی دارند و میتوان با بازدید از کاروانسرای شاه عباسی به میزان اهمیت معماری و هوش سازندگان آن پی برد.

براساس اطلاعات دانشنامه آزاد، این بنا در دوره صفوی به فرمان شاه عباس احداث شده و یکی از 999 کاروانسرای ساخته شده در این دوره است. در سالهای گذشته برخی از قسمت های کاروانسرا مرمت شده و مصالح موجود کوهستان از قبیل سنگ، بیشتر ساختار بنا را تشکیل می دهد و هم براحتی قابل دسترس بوده و هم مقاوم و پایدار است. اتصال دهنده سنگ های این بنا، ساروج و ملات است و عرض و ارتفاع ورودی های فضاهای زیستی داخل، تا حد ممکن کاهش یافت طوریکه با وسایل کمی میتوان آن را مسدود و از نفوذ سرما و کوران برف به داخل آن جلوگیری کرد.

روزنه های سقفی این بنای تاریخی در حداقل اندازه در نظر گرفته شده و از نظر تبادل هوا در صورت نیاز و نیز برای تامین روشنایی فضاهای داخل، عملکرد منطبق با نیاز را به نمایش میگذارد. ورودی های فضاهای ارتباطی داخل در مرکز بنا نسبت به فضاهای جانبی، مقداری بزرگتر در نظر گرفته شده تا چهارپایانی که همراه و مورد استفاده کاروانها بوده اند؛ بتوانند در داخل پناه بگیرند و یک گنبد کوچک سنگی نیز بر روی فضای مربع شکلی در مرکز بنا قرار دارد و این گنبد بر روی چهار سکنج احداث شده است.

کاروانسرای قانلی بولاغ در بخش ارشق شهرستان مشگین شهر و در جنوب شرقی روستای مرزی قانلی بولاغ یا سرباز وطن قرار دارد و در عهد صفوی و به احتمال زیاد در دوره حکمرانی شاه عباس و به سبک چهار ایوانی ساخته شده و به کاروانسرای شاه عباسی شهرت یافته است.

کاروانسرای نقدی کندی در 200 متری حاشیه شمالی جاده اردبیل مشگین شهر با فاصله 35 کیلومتری اردبیل و در حوزه استحفاظی شهرستان مشکین شهر در کنار رودخانه نقدی و مشرف به دره نقدی کندی در محوطه ای کم عمق و سرسبز قرار گرفته است. کاروانسرای خروسلو نیز از یادگاران دوران صفویه است و امروزه به صورت مخروبه ای در منطقه شورگل خروسلو شهرستان بیله سوار مشاهده می شود و در دشت مغان مورد استفاده کاروانیان و راهروان بوده است.

تاثیرپذیری عوامل طبیعی در احداث سکونتگاه ها

سکونتگاه های انسانی به عنوان نظام های جغرافیایی، متاثر از عوامل و نیروهای فضاساز در یک فرآیند زمانی و مکانی بوجود آمده و همواره تحت تاثیر فرآیندهای درونی و بیرونی اجتماعی فرهنگی، اقتصادی، محیطی اکولوژیکی در حال تغییر و تحول بوده است.

در استقرار، شکل گیری و پراکنش سکونتگاه های انسانی نمیتوان یک عامل را اصل دانست، زیرا عوامل مختلف در یک ارتباط متقابل باعث ایجاد نوعی الگوی توزیع و استقرار سکونتگاه ها در پهنه فضا می شوند، هرچند که ممکن است تاثیر یک عامل، در میان عوامل مختلف زیادتر باشد.

در این میان، تاثیر عوامل طبیعی در شکل گیری و پراکنش سکونتگاه های انسانی، بیش از سایر عوامل بوده است؛ بگونه ای که محیط طبیعی، بستر تمام فعالیت های انسانی بوده و تاثیر زیادی بر سکونت گزینی و کارکرد سکونتگاه های انسانی دارد.

به عقیده محققان "تأثیرپذیری انسان و سکونتگاه از عوامل طبیعی، تابعی از دانش و مهارت های فنی او بوده و با آن رابطه معکوس داشته است، به این صورت که هرچه دانش فنی انسان در مواجه با محیط طبیعی پایین بوده، تاثیر بیشتری برگرفته است و برعکس."

در زمانهای گذشته، عوامل طبیعی و بطور عمده آب، نقش تعیین کننده ای در مکان و شکل سکونتگاه ها داشته و سکونتگاه های قلعه ای نیز به عنوان یکی از اولین اشکال حیات اجتماعی بشر در عرصه طبیعی بگونه ای خاص با عوامل محیطی و طبیعی در پیوند بوده است، بگونه ای که بحث راجع به چرایی و چگونگی پیدایش این ساختارها، بدون لحاظ عوامل محیطی و طبیعی امکانپذیر نیست.

در این میان، سکونتگاه های قلعه ای که در زمانهای گذشته در استان اردبیل ساخته شده اند به شدت تحت تأثیر شرایط محیطی و طبیعی استان بوده اند و این امر در پیدایش سکونتگاه های قلعه ای انکارناپذیر است.

نقش ارتفاع در محل احداث کاروانسراهای اردبیل

براساس مقاله کاروانسراها یادگارهای سنگی صفویان در استان اردبیل به شمار می روند، باید بدانید که استان اردبیل در موقعیتی است که شرایط طبیعی و منطقه ای آن از نظر پستی و بلندی، زمین شناسی، اقلیم و موقعیت مکانی شرایط ویژه ای دارد و همین امر بر پراکنش جمعیت، نوع معیشت و نحوه استقرار سکونتگاه ها و ساختمان آنها اثری غیرقابل انکار داشته و سکونتگاه های قلعه ای زیادی که در این استان دیده می شود، زائیده شرایط جغرافیایی خاص آن است.

کارشناسان و صاحب نظران به منظور ارزیابی و رتبه بندی عوامل طبیعی موثر در پراکنش فضایی سکونتگاه های قلعه ای استان اردبیل، هشت متغیر طبیعی اقلیم، ارتفاع، نوع خاک، کاربری اراضی، فاصله از رودخانه، شکل زمین، درصد و جهت شیب را به عنوان متغیرهای اثرگذار در پراکنش این سکونتگاه ها مورد تحلیل قرار می دهند.

پژوهش ها و یافته ها مبین این واقعیت است که متغیرهای طبیعی مورد بررسی، نقش بارزی در پراکنش فضایی، تعیین نوع کارکرد و میزان اهمیت سکونتگاه های قلعه ای استان اردبیل داشته است.

نتایج حاصل از ارزیابی و رتبه بندی عوامل طبیعی موثر در پراکنش سکونتگاه های قلعه ای استان اردبیل نشان می دهد ارتفاع، فاصله از رودخانه و شکل زمین (دشتی و کوهستانی بودن) در الگوی پراکنش این سکونتگاه ها بیشترین تاثیر را داشته است.

البته سایر متغیرها یعنی شیب، جهت شیب، نوع خاک، کاربری اراضی و اقلیم نیز به ترتیب اهمیت و تاثیرگذاری در پراکنش و توزیع فضایی این سکونتگاه ها موثر بوده است.

در سنجش توزیع فضایی سکونتگاه های استان اردبیل، موقعیت مکانی این سکونتگاه ها به نسبت ارتفاع از سطح دریا مورد توجه بوده و بر پایه داده های بدست آمده در رابطه با نقاط ارتفاعی استان اردبیل، پراکنش سکونتگاه های قلعه ای در ارتفاع میانی قرار گرفته اند و محدوده ارتفاع آنها از یک هزار و 666 متر تا هفت هزار و 666 متر است.

بنابراین هرچه از میزان این ارتفاع، کاسته یا افزوده می شود، شمار سکونتگاه های قلعه ای کمتر می شود و دلیل این امر فراهم بودن شرایط دفاعی بهتر در ارتفاع بیشتر است که سازندگان قلعه ها از گذشته های دور به این موضوع توجه ویژه داشته اند.

کاروانسراها و رونق گردشگری در دنیای امروز

تاریخ بویژه برای مردمی که در جستجوی هویت و گذشته خود هستند جذابیت های خاص خود را دارد. کاروانسراها هم به عنوان مکانهای بر جای مانده دوره های تاریخی می تواند بخشی از این گذشته و هویت تاریخی را بازنمایی کند. در واقع کاروانسراها با هر کارکردی که در روزگار احداث برای آنها تعریف شده باشد امروز از سویی کارکرد پژوهشی و از سوی دیگر کارویژه گردشگری و توریستی یافته و یکی از محل هایی است که معمولا پژوهشگران تاریخ و گردشگران از آنها بازدید می کنند. تردیدی نیست که مرمت و نگهداری این بناهای ارزشمند می تواند منجر به رونق گردشگری و حفظ اصالت ها و ریشه های تاریخی هر منطقه ای شود.