معرفی فرهنگ بومی سیستان و بلوچستان!!

استان سیستان و بلوچستان به عنوان پهناورترین استان در ایران، در ناحیه جنوب شرق کشور واقع شده است. این استان دارای 1210 کیلومتر مرز خاکی با کشورهای پاکستان و افغانستان و 370 کیلومتر مرزآبی در کرانه های شمالی دریای عمان است. از شمال به استان خراسان جنوبی، از جنوب به دریای عمان، از شرق به کشورهای پاکستان و افغانستان و از غرب به استان های هرمزگان و کرمان محدود شده است. مساحت استان 187502 کیلومتر مربع است که 5/11 درصد از وسعت کشور را در بر می گیرد. این استان دارای 19 شهرستان: زاهدان، میرجاوه، خاش، سراوان، ایرانشهر، نیکشهر، چابهار، سرباز، کنارک، دلگان، مهرستان، سیب و سوران، قصر قند، فنوج، زابل، زهک، نیمروز، هامون و هیرمند می باشد. فرهنگ بومی سیستان و بلوچستان نشان از تاریخ کهن و غنی این سرزمین دارد. پس با ما در مجله گردشگری همگردی همراه باشید برای معرفی آداب و رسوم سیستان و بلوچستان...

پیشینه تاریخی استان سیستان و بلوچستان

سرزمین اساطیری سیستان و بلوچستان از دو ناحیه شمال و جنوب تشکیل شده است. سیستان امروزی که قسمت شمالی استان را در بر می گیرد، در کتاب اوستا، یازدهمین سرزمینی است که "اهورامزدا" آفریده، همچنین زادگاه رستم دستان قهرمان حماسی شاهنامه فردوسی می باشد. سرزمین بلوچستان امروزی که ناحیه جنوبی استان را تشکیل می دهد، در قدیمی ترین اسناد تاریخی به اسم "مکا" مشهور بوده و در نوشته های هردوت تاریخ نگار یونانی از آن به عنوان "گدروزیا" یاد شده است. به دنبال سقوط هخامنشیان توسط اسکندر مقدونی (230 پ. م) وی مسیر بازگشت خود از هند را "گدروزیا" انتخاب کرده است. پس از ساسانیان توسط اعراب مسلمانان در زمان خلیفه دوم اکثر مردم این سرزمین بلافاصله به اسلام گرویدند.
در اساطیر ایران بنیان سیستان را به گرشاسب یکی از نوادگان کیومرث نسبت داده اند. نام سیستان از نام اقوام آریایی "سکا" اخذ شده است. "سکاها" در حدود سال 128 قبل از میلاد، سیستان را به تصرف خود درآورده و در پهنه آن استقرار یافته اند.
"نیمروز" نام دیگر سیستان است. همچنین بنای بیشتر شهرهای سیستان را به پهلوانان اسطوره ای ایران چون زال، سام و رستم نسبت داده اند. زمانی سیستان جزو متعلقات دولت ساسانی به شمار می آمد که به دست اردشیر بابکان فتح شد و در سال 23 هجری قمری، مسلمانان عرب این سرزمین را فتح کردند. اولین فرمانروای معروف ایرانی این سرزمین بعد از اسلام "یعقوب لیث" صفاری بود. بعد از صفاریان، سامانیان، غزنویان و سلجوقیان نیز هر یک مدتی در این سرزمین فرمان رانده اند.
از زمان ساسانیان به بعد این سرزمین همواره جزیی از ایران محسوب می شد تا اینکه با دخالت بریتانیا در قرن نوزدهم میلادی عملا به دو بخش غربی و شرقی تقسیم شد. از این به بعد بلوچستان مانند سایر ایالت ها و ولایت های کشور، حکومت خان خانی داشت تا در سال 1307 ه. ش پس از شکست دوست محمدخان بار کزهی قدرت حکومت مرکزی در این خطه تثبیت شد.

فرهنگ بومی سیستان و بلوچستان

آیین ها و مراسم

در استان آیین ها برگرفته از اقلیم و طبیعت منطقه، اعتقادات و طبقات اجتماعی مردم است و به مناسبت های مختلف انجام می شود از جمله:
آیین ها در موقع کار
1) مراسم اشر: آیین کهن لای روبی بستر رودخانه هیرمند است که حاکی از یک نوع تعاون و همبستگی منطقه ای و تبلور عینی اتحاد در حل معضلات است که هنوز هم در منطقه انجام می گردد.
2) مراسم جشن گندم: جشن و پایکوبی به مناسبت برداشت گندم و شکرگزاری از درگاه ایزدمنان است که با رقص و پای کوبی خاص سیستانی برای هر تازه واردی بسیار جذاب می باشد.

آیین های مذهبی استان سیستان و بلوچستان

1) در اعیاد مذهبی: مردم به زیارت اهل قبور رفته و یک نوع شیرینی محلی به نام چلبک درست می کنند.
2) سحر خوانی: یکی از میراث مذهبی و مهم مردم سیستان سحرخوانی در ایام ماه رمضان می باشد بدین صورت که یک فرد با چاوشی در کوی و برزن روستاها به همراه مردمی که فانوس به دست او را همراهی می کنند مردم را به این ضیافت الهی می خواند. مردم نیز باتوجه به نیت و نذر خود از هر چه که توانایی دارند به چاوش خوان می دهند.

آیین های ملی استان سیستان و بلوچستان

نوروز و جشن سیزده به در: مردم به زیارت کوه خواجه و سایر زیارت ها می روند، جشن می گیرند و شادی می کنند. این جشن از فرهنگ بومی سیستان و بلوچستان است.

مراسم ازدواج

بیجاری: یکی از مراسم حسنه و خوب بلوچستان بیجاری می باشد. از آن جایی که داماد هزینه ی نسبتا بالایی برای مراسم خود خرج می نماید، اقوام داماد و عروس مبلغی وجه نقد به عنوان کمک هزینه ازدواج برای آن ها جمع آوری نموده و به عروس و داماد تقدیم می کنند. هدیه دادن از آداب و رسوم سیستان و بلوچستان در جشن عروسی است.

رقص شمشیر

سیستانیان از دیرباز به جنگ آوری و سلحشوری و دلیری شهره بودند، برای حفظ آمادگی دفاعی خود پس از پوشیدن لباس رزم محلی و حمایل کردن شمشیر و بستن دستار بر سر، رقص دایره واری که با حرکات موزون و حرکات نمایشی جنگ شمشیر همراه است می پردازند که از جمله کهن ترین رقص های حماسی کشور محسوب می گردد.

پوشاک مردمان استان سیستان و بلوچستان

پوشاک مردم سیستان و بلوچستان، باتوجه به موقعیت زمانی و مکانی و آداب و رسوم سیستان و بلوچستان، تفاوت عمده ای دارد. پوشاک مورد استفاده هنگام کار، مراسم شادی و عزا و... .
در فصل های مختلف سال باتوجه به طبقات اجتماعی در گروه زنان، مردان، کودکان و نوجوانان متفاوت است. پوشاک حوزه فرهنگی سر حد با پوشاک بلوچ های ساکن در سیستان تا حدودی شبیه به هم هست و نسبت به حوزه فرهنگی مکران از رنگ های تیره استفاده می کنند و نوع تزیینات و تن پوش ها و کفش های آنان نیز متفاوت است.
پوشاک مردان سیستان عمدتا شامل دستار، سرپوش، پیراهن و شلوار و بیشتر به رنگ سفید است. پیراهن مردان بلند و تا سر زانو است. روی لباس مجالس و یا افراد مرفه ابریشم دوزی شده است. همچنین مردان سیستانی جلیقه ای روی پیراهن می پوشند که به آن "جلزقه" می گویند.
پوشاک زنان سیستانی نیز ساده و با طرح های زیباست و همچون لباس مردان، بلند و گشاد است. از مشخصات لباس زن سیستانی نوعی سوزن دوزی است که در حاشیه یقه و سر آستین به کار می رود و در محل به آن "سیاه دوزی" می گویند. دستاری مستطیل شکل نیز به سر می بندند.
مردان بلوچ نیز همچون مردان سیستانی، لباس ساده و بلند به همراه دستاری که عموما سفید است بر تن دارند گفتنی است نوع بستن دستار در مناطق مختلف بلوچستان تفاوت هایی دارد. آنچه بیش از همه جلب توجه می کند تغییراتی است که به لحاظ گذشت زمان و همجواری با کشور پاکستان و افغانستان در دوخت و برش لباس ها ایجاد شده است. در روزگاری نه چندان دور مردان و زنان از پاپوش "سواس" که از الیاف نخل وحشی به نام داز ساخته می شد استفاده می کردند.
پوشاک زنان و دختران از زیبایی ویژه ای برخوردار است. در دوخت و تزیین لباس های زنانه از هنر منحصر به فرد سوزن دوزی و پریواردوزی بلوچ استفاده می شود که هنر سوزن دوزی روی پیش سینه، سر آستین، جیب بلند در جلو و همچنین حاشیه شلوار در پایین خودنمایی می کند. دستار زنان بلوچ روسری مستطیلی شکلی است که توسط هنر بلوچی و پریوار دوزی تزیین می شود.
باید گفت آن چه زیبایی پوشاک زنان بلوچ را کامل می کند. زیورآلاتی از طلا و جواهر است که ساخت آن نیز یکی از هنرهای سنتی و اصیل منطقه است.

غذای محلی

همچون سایر نقاط کشور نان عمده ترین ماده غذایی در سیستان و بلوچستان است. ده ها نان در استان به مناسبت های مختلف پخت می شود و به عنوان مثال در سیستان علاوه بر نان لواش، تافتون، کلوچه، چلبک، قلیفی و در بلوچستان نانی به نام "هلکاری" که همان چلبک سیستانی است پخت می شود.
همراه نان خورش های متنوع مصرف می شود که به آن "واداپ" گفته می شود.
از ادویه های تند، پیاز و گوشت نیز استفاده می شود. تنوری نیز از غذاهایی است که عمدتا در مهمانی ها طبخ می شود که به سیخ کشیدن یک لاشه کامل گوشت قرمز است که در تنور می گذارند.
از جمله غذاهای سیستانی نیز می توان به کشک زابلی، اوجیزک، تاس آوی، ماهی تنوری، لیتی (آرد) و آبگوشت اشاره نمود.

موسیقی

این حقیقت بر کسی پوشیده نیست که موسیقی از اساسی ترین عناصر فرهنگی در جوامع انسانی به شمار می آید و بدون آن، فرهنگ هر ملتی ناتمام و کمرنگ جلوه می کند. موسیقی از فرهنگ بومی سیستان و بلوچستان در این استان نیز از جایگاه ویژه و منحصر به فردی برخوردار است.
موسیقی برگرفته از حکمت معنوی و مولود فرهنگ اصیل این دیار و دارای قدمتی کهن است. در موسیقی سازی، انواع سازهای محلی از جمله قیچک، نی، دایره، سرنا و ساز و دهل استفاده می گردد که توسط هنرمندان بومی در منطقه ساخته می شود.
در کنار موسیقی آوازی و مقامی که برگرفته از احساسات مردم است ردیف ها و آوازها به صورت دو بیتی ها (سیتک ها) ربایی ها و لالایی ها به مناسبت های مختلف اجرا می گردد.

موسیقی گواتی

معنی تحت الفظی گوات، باد یا هواست، گواتی به بیماری گفته می شود که گوات در چشم او حلول کرده، تعادل روحی، روانی و جسمی او را بر هم زده است.
مردم بلوچ به وجود ارواح مرموز و پلیدی معتقدند که در جسم افراد حلول کرده امراض مختلف را موجب می شود. تنها موسیقی قادر است ارواح مرموز و پلید را از وجود بیمار طرد کند.
رقص و تحرکات یکنواخت بدن در مراسم گوات بخش جدایی ناپذیر این مراسم است. این مراسم از سه تا هفت شب و هر یک از یک تا چهار ساعت بسته به نوع بیماری می تواند ادامه یابد.

بازی های محلی

تنوع و تعدد بازی های سنتی در استان گسترده است. در سیستان بازی هایی همچون کشتی کودی، خوسو، یک قل دو قل و خط بازی رایج است. در بلوچستان نیز هبت سنگ (هفت سنگ) و چوک رایج می باشد.