هنر 250 ساله ممقان دوزی با خطر نابودی به عنوان میراث گذشتگان مواجه است

ایرنا/ براساس آخرین خبرهای بدست آمده، هنر 250 ساله ممقان دوزی با خطر نابودی به عنوان میراث گذشتگان مواجه است.

سفر به شهر 17 هزار نفری ممقان در 40 کیلومتری جنوب غربی تبریز که از شرق به کوههای سهند و از غرب به سواحل شرقی دریاچه ارومیه منتهی می شود، همیشه برایم جذاب بوده است، چه زمانی که برای ثبت آن به عنوان «شهر ملی نخود» به این شهر سفر کرده بودم چه اکنون که برای دیدن بانوان هنرمند سوزن دوز این خطه بار دیگر قدم در این شهر میگذارم.

شهر ممقان گذشته از شهرتش به عنوان شهر ملی نخود و رواج دیرپای هنر سوزن دوزی در آن، در حوزه صنعت نیز با دارا بودن کارخانجات متعدد یکی از مناطق و قطب های صنعتی استان بشمار می رود و از نظر فرهنگی نیز با داشتن دانشگاه های معتبری همچون دانشگاه آذربایجان، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ممقان، دانشگاه پیام نور و آموزشکده سما جز شهرهای دانشگاهی استان آذربایجان شرقی محسوب می شود.

این شهر علاوه بر نمونه بودن در صنعت و فرهنگ، دارای بانوان هنرمندی است که در صنعت «سوزن دوزی» یا اصطلاحاً «ممقان دوزی» از شهرت جهانی برخوردارند، اما این صنعت دستی ارزشمند به علت نبود حمایت کافی از آن و بازاریابی ضعیف در حال نابودی است.

این هنر صنعت در انحصار زنان و دختران خانه داری است که تلاش دارند، نقش مکمل در اقتصاد خانواده داشته باشند و مواد اولیه مورد نیازش را فقط نخ ابریشم رنگین و پارچه تشکیل می دهد؛ در گذشته تولیدات دست اندرکاران این هنر صنعت را در مققان بیشتر نوعی کلاه که دارای مصرف محلی بود تشکیل میداد. ولی در حال حاضر از این هنر علاوه بر کلاه برای تهیه زیر لیوانی ، کمربند، زیورآلات، کفش، جلیقه، طرح روی لباس، تابلو و سالفت استفاده می شود.

طرح های سوزن دوزان عموما ذهنی و ملهم از برداشت ها و بینش های شخصی هنرمندان از محیط طبیعت است و بیشتر شامل گل ها و بوته های تمثیلی می باشد.؛ ابزار کار سوزن دوزان را فقط یک سوزن و یک انگشتانه خیاطی تشکیل می دهد و با کمک همین وسایل ساده است که آنان بدیع ترین نقوش را بر پارچه می نشانند و محصولاتی ظریف و مصرفی که از جنبه های قوی هنری نیز برخوردار است، تولید می کنند.

در اهمیت مکتب سوزن دوزی ممقان به عنوان یک هنر محلی با ظرفیت های ملی، اشاره به این نکته نیز خالی از لطف نیست که این هنر صنعت بازار بالقوه خوبی در خارج از کشور دارد که صادرات چمدانی آن شاهد این ادعا بوده و با اندک حمایت و تلاش نهادهای مسئول می تواند علاوه بر شناسندن ظرفیت های ملی کشورمان در ورای مرزها، ارزآوری خوب نیز داشته باشد.

هرچه بود، تجربه سفر دوباره به ممقان، فرصتی را برایم فراهم کرد تا بتوانم از ظرفیت های مغفول مانده هنر بانوان این سرزمینم دیدن کنم و پای صحبت های آنان بنشینم.

تجربه یک روزه من از نشست و برخاست با بانون سوزن دوز ممقانی بیانگر این واقعیت است که آنان به عنوان میراث داران این هنر اصیل بومی، دهه های متمادی با دشواری های کار سوخته و ساخته اند، اما اکنون دیگر رمقی برایشان نمانده که بتوانند بار انتقال این میراث به یادگار مانده از پیشینیان را به دوش بکشند و از نهادهای مسئول انتظار دارند که بجای ارائه آمار و ارقام، گام های علمی و جدی برای حل مشکلات اولیه شان از قبیل حل مشکلات بیمه ای شان بردارند.

هنرمند سوزن دوز 70 ساله ممقانی: سوزن دوزی در ذات بانوان این شهر است

برای رسیدن به خانه یکی از هنرمندان سوزن دوز، خانم فاطمه سلطان رجایی از کوچه های قدیمی ممقان که هنوز بافت سنتی خود را حفظ کرده بود، گذشتم و در انتهای کوچه زنگ در را فشار داده و با استقبال گرم خانم سلطان رجایی و دخترشان مواجه شدم.

فاطمه خانم مثل اینکه آشنای دیرینه ای دیده باشد، با آغوش باز پذیرایم شد؛ بعد از گذشتن از حیاطی با درخت های پرمحصولش به وسیله چند پله داخل ساختمان شدم.

خانه دلباز و تمیز، ذوق و مهمان نوازی صاحبخانه را به رخ می کشید؛ بعد از سلام و احوالپرسی های معمول و پذیرایی دختر فاطمه خانم، از او در مورد هنر ممقان دوزی پرسیدم که چطور شد وارد این هنر شده و او جواب داد: هنر ممقان دوزی به نوعی در خون بانوان این شهر است.

وی پیرامون اینکه هنر 250 ساله ممقان دوزی با خطر نابودی به عنوان میراث گذشتگان مواجه است، افزود: بعد از اتمام تحصیلاتم در مقطع ششم ابتدایی، زمانی که 15 سالم بود، این کار را از همسایه ها یاد گرفته و شروع بکار کردم و بطور ذهنی طرح ها را پیاده کرده و می دوزم.

سلطان رجایی بیان کرد: با توجه به علاقه زیادی که به کار سوزن دوزی داشتم و درآمد خوب متناسب با وقت و هزینه ای که صرف می کردم، این کار به صرفه بود.

وی با اشاره به این که اکنون نزدیک 70 سال دارد و درآمد حاصل از دوخت بسیار پایین است، اظهار کرد: با توجه به ظرافت کار و فشاری که بر روی شانه ها و گردن دوزندگان وارد می شود و از طرفی عدم وجود بیمه مناسب برای هنرمندان این صنعت، اکنون فقط برای گذران وقتم دوخته و اگر هم محصولی داشته باشم، به تعاونی شهرمان برای فروش می دهم.

این بانوی هنرمند با بیان اینکه 25 سال پیش همسرم فوت کرده و من تک و تنها با سوزندوزی فرزندانم را بزرگ کرده ام، افزود: دخترانم هم این هنر را از من یاد گرفته اند و با اینکه هر دو در این کار عالی هستند ولی فقط دختر بزرگم کار سوزن دوزی انجام می دهد.

وی پیرامون اینکه هنر 250 ساله ممقان دوزی با خطر نابودی به عنوان میراث گذشتگان مواجه است، بیان کرد: با این سن من، بیمه ای به من تعلق نگرفت، ولی از مسئولین می خواهم حداقل به عنوان سرپرست خانوار و در جهت ترویج مشاغل خانگی وامی به من بدهند تا بتوانم مواد اولیه را تامین کرده و با فراغ بال به دوختن بپردازم.

افزایش قیمت محصولات ممقان دوزی متناسب با بازار نبوده است

بعد از خداحافظی با خانواده سلطان رجایی، به منزل خانم شهین امامقلی زاده که از سر کوچه به پیشوازم آمده بود، رفتم؛ وقتی داخل حیاط شدم و می خواستم در را ببندم، شهین خانم با گفتن اینکه در خانه من همیشه باز است دوباره به مهمان نواز بودن مردم ممقان اشاره کرد.

بخاطر گرمی هوا در حیاط نشستیم و شهین خانم ضمن صحبت کردن آخرین کارش را که دیروز تمام کرده بود، به من نشان میداد.

وی با بیان اینکه من از بچگی ممقان دوزی را از مادرم یاد گرفته و هر روز یک طرح را می دوختم و تمام میکردم، افزود: اما اکنون که سالها از آن زمان سپری شده، اتمام دوختن یک طرح شاید 10 روز طول بکشد چون بطور مداوم نمی توانم بدوزم.

امامقلی زاده افزود: فقط یکی از دخترهایم که ساکن آذرشهر است، این هنر را از من یاد گرفته و خودش خیلی خوب طرح می کشد و کار می کند.

وی ادامه داد: من تمامی طرح هایم را خودم ذهنی کشیده و بعد شروع به کار می کنم و حتی رنگ های کار را در کنار هم قرار داده و وقتی رنگ ها متناسب باشند، کار می کنم.

امامقلی زاده اظهار کرد: همسر من حدود 45 سال پیش در کار خرید و فروش صنایع دستی بود و هر هفته 10 تا 15 جعبه سوزن دوزی از ممقان خرید کرده و برای فروش به تهران می برد، آن موقع خیلی وضعیت ممقان دوزی خوب بود و مثل الان نبود.

وی با بیان اینکه 27 سال پیش که همسرم فوت کرد، از من خواستند که مثل همسرم محصولات را در ممقان خریداری کرده و مثل سابق برای تهران بفرستم، ولی من آن مقدار پول نداشتم که اجناس را خریداری کرده و به تهران بفرستم؛ همچنین دارای 5 فرزند کوچک و بدون پشتوانه بودم و به همین دلیل نتوانستم راه همسرم را ادامه دهم، ولی با ممقان دوزی زندگی خودم و فرزندانم را تامین و فرزندانم را بزرگ کرده ام.

این بانوی هنرمند با بیان اینکه در زمان قدیم ابریشم را خودم تهیه کرده و رنگرزی میکردم، افزود: الان نخ ها را آماده تهیه می کنم هر چند که گره می خورند، ولی هم کیفیتشان نسبت به گذشته خوب است و هم رنگش نمی رود.

وی افزود: با افزایش قیمت پارچه و ابریشم، متاسفانه ممقان دوزی ها گران نشده است.

امامقلی زاده با اشاره به اینکه اگر آشنایی سفارش دهد محصول را دوخته و می فروشم، افزود: در فروش محصولات با مشکل روبرو هستیم و بیشتر محصولاتم را به تعاونی شهر می فروشم.

وی با بیان اینکه بیمه ندارم و هر چند اگر الان هم بخواهند بیمه کنند به دردم نمی خورد، افزود: انتظارم از مسئولین این است که کاری کنند که قیمت محصولات مان نسبت به زحمتی که می کشیم، افزایش یابد و در امر فروش هم کمک کنند، چون من که نمی دانم تا کی توان کار کردن دارم؛ با اینکه فرزندانم به من می رسند ولی درآمد مستقل داشتن خیلی خوب است.

هنر ممقان دوزی رو به افول است

بعد از خداحافظی با خانم امقلی زاده، به دفتر اجاره ای که شهرداری در اختیار خانم فهیمه ایمنی، هنرمند و مربی صنایع دستی ممقان دوزی قرار داده است، در میدان اصلی شهر می روم؛ دفتری که در کنار آموزشگاه موسیقی سنتی قرار داشته و تلفیق موسیقی سنتی و این هنر رنگین سنتی فضای بسیار زیبایی را بوجود آورده است.

خانم فهیمه ایمنی 40 ساله و مالک برند «خواهران ایمنی» در زمینه صنایع دستی است که در سال 99 به عنوان کارآفرین برتر از طرف سازمان آموزش فنی و حرفه ای انتخاب شده و پنج سال است که یک تعاونی در ممقان برای صیانت و ترویج هنر سوزن دوزی به راه انداخته است.

وی افزود: در سال 95 با مشاهده اینکه یک شخص تبریزی هنر دست خانم های ممقان را خریده و به نام خودش در بازار عرضه می کند، به دلیل تفاوت قیمت فاحش که واسطه کسب می کرد، به فکر ایجاد تعاونی افتاده و به اداره کار برای ثبت شرکت رفتم.

ایمنی بیان کرد: اولین نمایشگاه ممقان دوزی را بعد از ثبت تعاونی در مصلای تهران برگزار کردم که راضی کننده بود و تجربه هایی را بدست آوردم.

وی ادامه داد: بعد از آن نمایشگاه در تبریز نیز در نمایشگاه هایی شرکت کردم و بعد از آن پای ثابت نمایشگاه های صنایع دستی در کشور شدم.

ایمنی با بیان اینکه بعد از ثبت شرکت، پروانه تولید انفرادی به افراد دادیم تا حداقل سابقه شود، افزود: در تعاونی عضوگیری نکرده ایم، ولی از سوزن دوزان در مراحل طراحی، اجرا و فروش حمایت می کنیم، هر چند متاسفانه قیمت ها با تورم بالا نرفته است.

مربی صنایع دستی ممقان دوزی گفت: در تهران استقبال از کارها و فروشمان خوب است و سفارش هایی را نیز می پذیرم، ولی آنقدری نیست که بتوان همه بانوان ممقان دوز را بکار گرفت.

ایمنی با بیان اینکه قبلا در ممقان هر خانه یک کارگاه بود، افزود: من جوانترین و آخرین نسل در ممقان هستم که به صورت حرفه ای کار می کنم و بعد از من دیگر استقبالی نیست و اگر الان این نسل قدیم از بین برود، نسل جدیدی برای جایگزینی نیست.

وی ادامه داد: ممقان دوزی یا سوزن دوزی مختص آذربایجان شرقی و همانطور که از نامش پیداست این هنر زیبا و رنگارنگ توسط زنان و دختران شهرستان ممقان تولید می شود.

ایمنی بیان کرد: زنان و دختران شهر ممقان، نقوش ممقان دوزی را که معمولا ذهنی و بدون نقشه و از تنوع رنگی بسیار بالایی برخوردار است، می دوزند ولی الان سبک کارها فرق کرده و من طراحی و آماده سازی تا مراحل دوخت را انجام می دهم و دوخت را سایر بانوان انجام می دهند.

هنرمند و مربی صنایع دستی ممقان دوزی با بیان اینکه متاسفانه برخی مشکلات از گذشته وجود داشت که تاثیر بسزایی در استفاده و فروش این هنر گذاشت، تشریح کرد: من با جایگزین کردن لایه پارچه ای به جای روزنامه و استفاده از ابریشم هایی که هنگام شستشو رنگ پس ندهند، تا حدی توانستم این هنر را بیشتر کاربردی کنم و کیفیت و ماندگاری اش را افزایش دهم، ولی باز هم نتوانسته جایگاه اولش را بدست بیاورد.

ایمنی با بیان اینکه کارمان را بسیار پرانرژی شروع کرده و بازار را کمی درست کرده بودیم و با تنوع کاری که داشتیم خوب پیش می رفتیم و حتی از مغازه صنایع دستی تبریز کار سفارش گرفته و علاوه بر ممقان افرادی را نیز در آذرشهر آموزش داده بودیم تا سفارش ها را به موقع تحویل دهیم و به صورت چمدانی به کشورهای دیگر نیز صادرات داشتیم، یادآوری کرد: متاسفانه از شیوع پاندومی کرونا و بسته شدن مرزها متضرر شدیم و در سال جدید عملا از صفر شروع کردیم.

این هنرمند ادامه داد: حتی یک رومیزی را دوخته و استادم به فنلاند برده بود و به دلیل استقبال آنها از این هنر صنعت، لوح تقدیری را از فنلاند برایم فرستادند.

وی ادامه داد با پایان کرونا، متاسفانه توان اقتصادی مردم نیز پایین آمده و خریدی صورت نمی گرفت؛ مثلا در نمایشگاه صنایع دستی تهران که در بهمن گذشته برپا شده بود، مردم از کارها استقبال کرده و علاقه داشتند ولی توان مالی برای خرید نداشتند.

ایمنی اظهار کرد: پیشینه ممقان دوزی مربوط به دوره قاجار و حدود 250 سال پیش می باشد و قدیمی ترین اثری که من پیدا کرده ام مربوط به 80 سال پیش است که یک کلاه بوده که طرز دوختش با الان کمی متفاوت است .

وی با بیان اینکه ممقان دوزی را در سال 97 ثبت جغرافیایی کرده ام، افزود: در بهمن پارسال نیز کارهای ثبت ملی آن انجام شده است ولی هنوز سندی به دست مان نرسیده است.

این هنرمند بیان کرد: برای شناساندن این هنر در استان ما متاسفانه کاری انجام نگرفته و این هنر صنعت مغفول مانده است و توجهی که در استان ما به گردشگری شده به صنایع دستی نشده است.

وی ادامه داد: مثلا در حوزه گردشگری گروه رقص به کشور دیگری می روند و من از طریق دوستی محصولات مان را در یک چمدان هم برای فروش و هم برای شناساندن این هنر صنعت می فرستم.

ایمنی با اشاره به اینکه حداقل انتظار ما از مسئولین این است که در فروش به ما کمک کنند، افزود: مثلا در مناسبت های مختلف، ادارات برای تهیه هدیه از صنایع دستی سوزن دوزی تهیه کنند که هم این هنر خریداری شود و هم به جاهای مختلف استان یا حتی کشور عرضه شود و نیز درخواستم این است که مثلا در خانه حیدرزاده یا در مکان های گردش پذیر دیگری، مکانی را برای فروش وسایلم در اختیار من قرار دهند.

وی ادامه داد: نخی که تهیه می کنم انحصار شده و من نمی توانم پیدا کنم و هر دفعه قیمت را افزایش می دهد، اکنون نخ کیلویی یک میلیون تومان است ولی قیمت محصول ما افزایش متناسبی نداشته است.

ایمنی بیان کرد: اخیرا تسهیلاتی برای مشاغل خانگی در نظر گرفته شده است، ولی سهم شهرستان ها و هنر سوزندوزی خیلی کم بوده که سالی یک یا دو سهمیه برای ممقان دوزی می باشد که اگر وضعیت این گونه پیش رود، دوزنده ها دیگر دست از کار کشیده و به تمیز کردن نخود رو می آورند که درآمدش هم از سوزن دوزی بهتر است.

صدور 376 پروانه تولید انفرادی در زمینه ممقان دوزی

معاون صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی گفت: سوزن دوزی ممقان، رشته هنری است که به شکل خانگی در ممقان رواج دارد و ساعات فراغت زنان و دختران خانه دار را به خود اختصاص داده است؛ این هنر صنعت الهام گرفته از فرهنگ بومی منطقه است و رگه هایی ناب از فرهنگ و فولکلور منطقه در آن بچشم میخورد.

فرشاد به آفرین اظهار کرد: هنر ممقان دوزی، رودوزی های سنتی هستند که به نام خودشان کد رشته ای دارند که جز رشته های مصوب صنایع دستی می باشد.

وی ادامه داد: خاستگاه این رشته ممقان بوده و از ویژگی هایش این است که نقوش هندسی و رنگ های درخشان دارد و معمولا نقش هایش بداهه دوخته می شود و با اینکه الگو هم دارد، هیچ کدام نقش مشابهی ندارد.

به آفرین بیان کرد: هنر ممقان دوزی دارای تنوع نقش های بسیار بالایی بوده که کاربردی هستند و در انواع و اقسام اندازه های رومیزی ، کلاه مردانه و کودک، کوسن رومبلی و زیر لیوانی استفاده می شود.

معاون صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی اظهار کرد: از سایر ویژگی های این هنر این است که علاوه بر اینکه در ممقان تولید می شود، میراث فرهنگی آموزش هایی را نیز در این زمینه در سایر شهرها و روستاها که قابلیت آموزش دارند، ارائه می کند و معمولا در نمایشگاه ها هم استقبال خوبی از خرید این محصول می شود.

به آفرین با بیان اینکه بر اساس بانک اطلاعاتی معاونت صنایع دستی آذربایجان شرقی 376 پروانه تولید انفرادی و 56 کارت شناسایی در این رشته داریم، افزود: در سال 1400 اقدام کرده ایم که این رشته را در زمره شهرهای ملی صنایع دستی ثبت کنیم که پرونده اولیه را به تهران فرستاده و سال قبل هم در نمایشگاه بین المللی بهمن تهران غرفه خاصی به نام ممقان ایجاد شد و منتظریم در ماههای آینده بازرسان وزارت میراث فرهنگی و گردشگری برای بازرسی میدانی به ممقان آمده و از کارگاه های خانگی و مشاغل خانگی بازدید کنند تا بتوانیم این شهر را به عنوان شهر ملی ثبت کنیم.

وی در مورد تفاوت ثبت جغرافیایی و شهر ملی اظهار کرد: ثبت جغرافیایی یعنی مبدا جغرافیایی این کار و خاستگاهش است که زیرمجموعه قوه قضاییه می باشد و ثبت شده است، ولی شهر ملی توسط میراث فرهنگی و گردشگری انتخاب می شود؛ شهر ملی به این معنی است که مهم ترین و شاخص ترین شهر در رشته ممقان دوزی در سطح کشور است.

به آفرین گفت: هدف از انتخاب شهر ملی در یک رشته هنری یا صنایع دستی، کمک مضاعف در ترویج و توسعه آن رشته صنایع دستی می باشد.

وی با اشاره به اینکه در ممقان دوزی به صورت چمدانی به ترکیه و عراق و بعضی کشورهای عربی صادرات داریم، ادامه داد: کرونا تاثیر زیادی برای صادرات تمامی صنایع دستی در سال 1399 داشت ولی از 1400 تاثیرش کم شده و به روال عادی بازگشته است.

به آفرین با بیان اینکه بیمه هنرمندان صنایع دستی دارای شرایط سنی و فنی می باشد، بیان کرد: سالانه بر اساس مصوبه هیات دولت سهمیه ای به استان تخصیص داده می شود که تعدادی از هنرمندان را از طریق وزارت خانه براساس اولویت ها و نوبت می توانیم بیمه می کنیم.

معاون صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی اظهار کرد: بازار فروش بد نیست و تولیدکنندگانی در مرکز استان داریم که درخواست کار دارند و آماده دریافت سفارش هستند، منتها این کار دوطرفه است و طرفین باید در زمینه دستمزد به توافق برسند.

وی گفت: همیشه در نمایشگاه هایی که در سطح ملی باشند، غرفه های خوبی در تهران، مشهد، همدان، اصفهان و شیراز داریم و برای ممقان دوزی هم همیشه نماینده داریم، باید دوزنده ها هم رغبت داشته باشند و در مورد دستمزد به توافق برسند.

به آفرین افزود: برای شناساندن این هنر صنعت در سفر اخیر رئیس جمهور به آذربایجان شرقی، از هنر ممقان دوزی در تریبون رئیس جمهور، میز کنفرانس خبری و نشست خبری رئیس جمهور در فرودگاه استفاده کردیم که با بازتاب خبری این سفر باعث دیده شدن این کار شد.

وی ادامه داد: حتی در اداره میراث فرهنگی و گردشگری و زیرمجموعه هایش سعی بر این است تا فرهنگ سازی شده و از این هنر استفاده شود و نیز در انتشارات خودمان و در کتابچه هایمان جایگاه ویژه ای به این هنر صنعت می دهیم.

به آفرین افزود: پارسال بعد از پنج سال یکی از هنرمندانمان تبریزی موفق شد که نشان ملی مرغوبیت صنایع دستی را دریافت کند، چون کیفیت محصولی که برای خارج از کشور می بریم، باید بالا باشد.