مروری بر سرگذشت شهر تاریخی ماسوله از نگاه مورخان

میراث آریا/ این خبر پیرامون مروری بر سرگذشت شهر تاریخی ماسوله از نگاه مورخان برای شما نگارش شده است.

تا قبل از قرن 9 هجری نام و نشانی از ماسوله در کتب تاریخی دیده نشده است. اما آیا این بدان معنی است که قدمت ماسوله به قرن 9 بر می گردد؟ مسلما خیر. زیرا شواهد باارزش باستان شناسی خلاف این موضوع را ثابت کرده و قدمت استقرار در ماسوله را به سده های پیشتر برمیگرداند. اگرچه یافته های باستان شناسی موضوع این بحث نیست، اما کشف سفالینه های خاکستری و سیاه پیش از اسلامی، کشف گورستان احتمالا تاریخی در ارتفاعات ماسوله، همگی نشان از قدمت طولانی استقرار در ماسوله دارد. اما ورای یافته های باستان شناسی در کاوش علمی اخیر که پس از انتشار رسمی جزئیات آن مسلما فصل جدیدی در تحقیقات و پژوهش های ماسوله شناسی باز خواهد کرد، قدیمی ترین کتاب تاریخی که در آن از ماسوله اسم برده شده است، کتاب «گیلان و دیلمستان» اثر ظهرالدیم مرعشی است که نخستین سند مکتوب درباره ماسوله است.

براساس مقاله مروری بر سرگذشت شهر تاریخی ماسوله از نگاه مورخان باید بدانید که این کتاب قدیمی ترین تاریخ محلی بجا مانده درباره خاندان کیاییان در گیلان و دیلمستان است. او در کتاب خود سه بار از ماسوله اسم برده است.

فرستادن پیک نزد امیرعلاالدین از راه موسله به ولایت فومن، گذر لشکر بیه پس و بعضی از مردم از راه موسله به فومن و گریختن دباج بن حسام الدین به کوه موسله سه باری است که در این کتاب ارزشمند از ماسوله یاد شده است.

البته لازم به ذکر است که در کتاب سرزمین و مردم فومنات، نوشته کیوان پندی به نقل از کتاب «آئین باستان و تاریخ گیلان» که توسط مرحوم حاج سید صفا موسوی نوشته شده آمده است: «در دو هزار و پانصد سال قبل، شهرهای گیلان و دیلمان به اسامی ذیل بوده است: رشت- لشت نشا- لاهیجان- لنگرود- رانکوه- رودسر- تنکابن- شفت- فومن- گسکر- ماسوله- بندرانزلی- چهارفریضه- دیلمان- عمارلو- رحمت آباد- رودبار- تولم- ماسال شاندرمن- تالش دولاب- کرگانرود- آستارا.»

با توجه به این موضوع که نویسنده کتاب آئین باستان و تاریخ گیلان همان گونه که در کتاب سرزمین و مردم فومنات نیز ذکر شده برای نوشته های خود در مورد قدمت شهرهای گیلان سند و یا منبعی ذکر نکرده، بنابراین نمیتوان به لحاظ تاریخی بدان استناد کرد. از نوشته های ظهیرالدین مرعشی که درباره ماسوله صحبت کرده است میتوان یک مسأله بسیار مهم را استنباط کرد و آن اهمیت فوق العاده راههای کوهستانی و بخصوص راه ارتباطی ماسوله به فومن و ماسوله به خلخال از لحاظ نظامی است.

در بسیاری از تهاجماتی که در دوره ایلخانی و در زمان زمام داری اولجایتو، کریم خان زند و سپس در دوره حکومت آقا محمدخان قاجار به گیلان انجام شده از این دو مسیر برای نفوذ به خطه گیلان استفاده شده است. این راههای مواصلاتی در جنگ های داخلی گیلان نیز از اهمیت بسیار زیادی برخوردار بوده و نقش آن در شکست ها و پیروزی های حاکمان محلی گیلان غیرقابل انکار است. در اینجا به بخش کوتاهی از نوشته ظهیرالدین مرعشی در رابطه با ماسوله اشاره می شود: «لشکر بیه پس و بعضی از مردم بیه پیش را اجازت داده آمد تا از راه موسله به فومن روند و موئلف حقیر با بعضی متحده دیلمستان و بعضی از گیلانیان در خدمت سادات عظام بوده و به وادی سفیدرود، به حوالی قریه دران اقامت کرده…»

در کتاب فوق دوبار دیگر نیز از ماسوله اسم برده شده است که با مطالعه آن میتوان به بخشی از تاریخ این سرزمین و نقش آن در رویدادهای محلی و منطقه ای پی برد. یکی دیگر از مهمترین منابعی که میتوان در آن ردی از ماسوله یافت کتاب تاریخ گیلان اثر عبدالفتاح فومنی است. این کتاب با وجود معایب و نقایص بسیار مخصوصا جهت اطلاع از تاریخ گیلان دوره صفوی مهم است.

عبدالفتاح فومنی از مردان سیاستمدار دوره صفوی در گیلان و همچنین از رجال سیاسی با نفوذ در دربار صفوی بوده و از سوی شاه عباس به سمت مأمور تنقیح محاسبات گیلان انتخاب شد. از او کتابی پرارزش به نام تاریخ گیلان به جا مانده که در بازشناسی تاریخ گیلان در عهد صفوی از اهمیت بسزایی برخوردار است. در این کتاب در حین توضیح یکی از رویدادهای مهم تاریخ گیلان در زمام داری صفویان در ایران از ماسوله نام برده شده است. گیلان عصر صفوی شاهد یکی از عروسی های مجلل این خطه می باشد که عبدالفتاح با توصیف و شکوه فراوان آن را ذکر کرده است. این عروسی در لولمان فومن به سال 923 هجری قمری روی داده که داماد امیر دباج اسحاقی امیر فومن معروف به مظفر السلطان و عروس خیرالنسا بیگم دختر شاه اسماعیل صفوی بود.

در حین توصیف این مراسم است که از ماسوله و برخی دیگر از قصبات و ولایات تحت سیطره امرای بیه پس نام برده شده است. بخشی از متن این رویداد بدین شرح است: «ارباب حرمت و صلاح و اصحاب عزت و فلاح از گیلان بیه پس به درگاه شاه اسماعیل رفته تبلیغ رسالت و اظهار و اعلام دعا به دولت ابد پیوند کردند. نواب قدسی القاب جهانبانی، رسولان امیره دوباج را منظور نظر التفات بی پایان پادشاهی گردانده شاهزاده را به عقد دوام امیره دوباج والی گیلان درآورده… به گیلان فرستادند و امیره دوباج مقرر فرمود امرا، سپهسالاران و ارباب و متولیان الکای فومن و شفت و تولم و ماسوله و کوچصفهان فرقه فرقه و جوق جوق از کنار قزن اوزن که ابتدای الکای بشتکوه است قصبه ماسوله و باغ امیره حسام الدین اراده استقبال شاهزاده کنند و…»

شجره نامه امیره دوباج که در فومن سلطنت میکرد و مقارن با زمانی بود که سادات امیرکیایی حکومت لاهیجان را در دست داشتند به شرح ذیل است: دوباج ابن علاالدین ابن رستم ابن دوباج که در زمان حمله مغول در مقابل قتلوشاه مقاومت کرد و بعد از مرگ او از سرداران دیگر مغول شکست خورد و مجبور شد تسلیم شود.

قلمرو امیره دوباج فرمانروای فومن، مقارن سال 760 هجری قمری شامل ماسوله، فومن و تولم می شد. او به سایر امرای بیه پس کمک کرد تا سادات امیرکیایی را از گیلان بیرون رانند.

رویداد مهم دیگری که در ماسوله اتفاق افتاده و در همین کتاب بطور مفصل در مورد آن توضیح داده شد مرگ شاهزاده خانم صفوی در ماسوله و تشییع جنازه باشکوه آن به سمت مقبره خانوادگی خاندان صفوی در اردبیل است که بدین گونه وصف شده است: «شاهزاده خیرالنسا بیگم زوجه امیره دوباج در فصل تابستان به تاریخ بنجم شهر شعبان سنه ثمان و ثلثین و تسماه در ییلاق ماسوله به جوار رحمت و مغفرت ملک منان و خداوند رحمن پیوسته و مظفرالسلطان به قانون شریعت مطهره پیغمبر و آئین سلاطین نافذ نعش مجفوف را به مقبره صفویه در اردبیل فرستاده مدفون گردانند.»

دو کتاب تاریخ گیلان و دیلمستان میر ظهیرالدین مرعشی و کتاب تاریخ گیلان عبدالفتاح فومن از قدیمی ترین و معتبرترین کتب تاریخی است که در زمینه تاریخ محلی گیلان و وقایع و رویدادهای مهم قرون 9 و 10 هجری قمری به رشته تحریر درآمده و اطلاعات فراوانی در مورد تاریخ، آداب و رسوم، شیوه حکومتی، آثار و بناهای تاریخی، جنگ ها، ایالات و قصبات و نحوه تعامل آنها با یکدیگر و با حکومت مرکزی در اختیار پژوهندگان تاریخ قرار می دهد. نام قصبه ماسوله نیز همانگونه که ذکر شد در این دو کتاب تاریخی ارزشمند بارها آورده شده است تا سندی باشد بر اهمیت یکی از مهمترین، زیباترین و پررمز و رازترین شهر- روستای تاریخی گیلان و ایران چه به لحاظ سیاسی و سوق الجیشی.

در سایر کتب تاریخی و غیرتاریخی که در سده های بعد توسط نویسندگان ایرانی و خارجی در مورد ماسوله به نگارش درآمده است عمدتا به این دو کتاب ارجاع داده شده و اخبار تاریخی روایت شده به آنها استناد داده شده است. در قرون اخیر یکی از بهترین و کاملترین گزارش ها در مورد ماسوله توسط رابینو ارائه شده است که شامل اطلاعات جامع و کاملی در زمینه های مختلف می باشد که تاکنون نیز مورد استناد بسیاری از محققان در زمینه های گوناگون سیاسی، اجتماعی، اقتصادی واقع شده که به بخش هایی از آن در سطور بالا اشاره شد.

نویسنده: عباس آذروند | نویسنده و تاریخ پژوه