قلم زنی | اثر هنری به سبک تیشه و فلز

بسیاری از ما برای اولین بار، در کوچه و پی کوچه های بازار میدان نقش جهان اصفهان، با هنر قلم زنی مس آشنا شدیم و هنری که علاوه بر نقش زیبا بر تن فلز، نوایی زیبا را در ذهن رهگذران بر جای گذاشته. هنر قلمزنی را، کنده کاری و نقش زدن بر تن اشیا فلزی مانند مس، طلا، نقره و برنج می گویند، هنر ساختن همه از هیچ. چکش بر تن فلز زخم میزند، زخمی که از آن شکوفه و برگ جوانه می زند، نقش پرنده و طاووس و درنهایت از خاک، کیمیا می سازد در ادامه برایتان از طرح قلم زنی مس که در گروه فلزکاری قرار می گیرد، بیش تر می گوییم، پس در ادامه با ما در مجله گردشگری همگردی همراه باشید...

تاریخچه و زادگاه طرح قلم زنی

هنر قلمزنی از گذشته تا به امروز، از جایگاه و ارزش بالایی نزد ایرانیان برخوردار بوده است. در طول تاریخ، خطوط و نقوشی که توسط چکش بر تن فلز زده با توجه به شرایط تاریخی، اجتماعی و اعتقادات و باور افراد متفاوت بوده است. درواقع هنرمندان، با ذوق خود از فرهنگ، سنت و دین، نقش می ساختند و بر تن فلز می زدند. هنر قلمزنی در ابتدا بیشتر بر روی مس انجام می گرفت، به علت سهولت نقش زدن بر آن. باستان شناسان نیز می گویند که نخستین فلزی که بر روی آن هنز فلزکاری و هنر قلمزنی انجام شده است، مس بوده. با گذشت زمان اما، ماندگاری و دوام نیز، به دو فاکتور مهم تبدیل شد به اضافه ارزش مالی کالا در کنار ارزش هنری و معنوی آن، به این صورت، قلمزنی بر روی سایر فلزها نیز، انجام شد.
طرح قلم زنی، از پیشینیان هنرمند ما در دوران هخامنشیان، برامان به یادگار مانده. هنری که در دوره ساسانیان رواج یافت و شناخته شد. در دوره ای که ابزار تنها از نگاه کاربردشان اهمیت می یافتند، هنرمندان، به وسایلی مانند سماور، بخاری، گلدان، کشکول، تنگ، سینی و ... روح و جان بخشیدند. هرچند که تاریخ شناسان، با یافتن جام طلایی حسنلو که قدمت آن به هزاره اول برمی گردد، زمان آفرینش این هنر را به زمان سکاها یا سیت ها نسبت داده اند. این روزها نیز هنرمندان بسیاری در شهرهای شیراز، تبریز، اصفهان، تهران و ... مشغول به انجام طرح قلم زنی و زنده نگه داشتن این هنر هستند. هرچند که محصول قلم زنی هر شهر، به ویژگی خاصی شهره هست.

هنر قلمزنی در دوره پیش از تاریخ

هرچند که تایخ دقیقی برای شکوفایی این هنر وجود ندارد اما آثار مستندی که به دست آمده، نشان از آن دارد که در ایران و خاور نزدیک، استفاده از فلزها به خصوص مس، به چندین هزار سال، قبل از میلاد مسیح بر می گردد. با توجه به کشف شدن جام طلای حسنلو که دارای نقش هایی از خدایان سوار برگردونه یا ارابه است، تاریخ شروع استفاده از هنر قلمزنی در شمال و شمال غرب و حاشیه جنوبی دریای مازندران در ایران را ، اواخر هزاره دوم و اوایل هزاره اول پیش از میلاد تخمین زده اند.

هنر قلمزنی در دوره مادها

هنر قلمزنی در دوره مادها و در سده هفتم، در شمال ایران، آذربایجان و سنندج و به شکل وسایل زینتی و زیورآلاتی از جنس طلا و نقره مانند جام طلا و مجسمه هایی از حیوانات به سبک های آشوری و سکایی و… رواج داشته.

هنر قلمزنی در دوره هخامنشی

طرح قلم زنی در این دوران، رواج بسیاری یافت و البته از جایگاه ویژه ای برخوردار شد. دوره هخامنشی را می توان دوره شکوفایی هنر فلزکاری و قلمزنی دانست، دوره ای که ریخته گری، چکش کاری،ترصیع و ... نیز در آن رونق یافت. متاسفانه اما در نتیجه حمله اسکندر به تخت جوشید و به آتش کشیدن آن، بسیاری از آثار نابود و یا به دستور اسکندر، ذوب و به سکه تبدیل شدند. اما این روزها دو لوح سیمین به وزن 4 کیلوگرم و زریّن به وزن 5 کیلوگرم، جایشان در موزه ملی ایران، امن است.

هنر قلمزنی در دوره سلوکی ها

در این دوران، با بزرگتر شدن شهرها و ساخته شدن شهرهای جدید حتی، بر تعداد کارگاه های ریخته گردی و قلمزنی افزوده شد و دو شهر جدید مرو و نسا، به محلی برای انتقال یافتن کارگاه های هنری تبدیل شدند. همین موضوع باعث شد تا این هنر، فضایی برای رشد و معرفی پیدا کند.

قلمزنی در دوره اشکانی

در دوره اشکانی ها و با روی کار آمدن پارت ها، ریخته گردی و طرح زدن بر روی فلز، به مرحله ای بالاتر و پیشرفته تر، یعنی ساختن پیکره از فلزهای طلا و نقره رسید. هرچند که به علت حملات تاریخی آن دوران، آثار بسیاری از هنر قلمزنی برجای نماند.

قلمزنی در دوره ساسانی

در این دوران، ساخت فلز و طرح و نقش زدن بر آن، به سه روش صورت می گرفت.
1) به وسیله وارد کردن ضربات چکس بر ورق سرد فلز
2) با ریخته گری کردن و ساخت ظرف هایی آستردار از ورق
3) و تراش با چرخ
ناگفته نماند که در با گسترش یافتن تجارت بین ایران و یونان در دوران ساسانی، هنر ایرانی تحت تاثیر فرهنگ این دو کشور و هنر آن ها قرار گرفته بود.

طرح قلم زنی در دوره اسلامی

در این دوران، با روی آوردن ایرانیان به دین اسلام، طرح ها و نقش های هنر قلمزنی از طرح های بومی و نقش هایی از اسطوره های ایران باستان به نقش های اسلامی، آیات، احادیث و خط کوفی، تغییر پیدا کرد. در این دوران بود که هنر قلمزنی ایران توسط مسلمانان و تجار، به سایر کشورهای اسلامی راه پیدا کرد و شناخته شد.

قلمزنی در دوره سلجوقی

هنر قلم زنی در این دوران، در خراسان و ماوراءالنهر رواج بسیاری یافت و حاکمان سلجوقی را علاقه مند کرد تا آنجایی که به حمایت از آن پرداختند. طرح رایجی که در ایندوران بر روی ظروف داده میشد، طرحی گیس بافت شامل نوارهایی بود که با مفتول طلا، نقره و یا مس ساخته میشد. در همین دوره بود که ترصیع فلزات نیز، رواج یافت. متاسفانه با حمله مغول اما، بسیاری از آثار هنرمندان نابود گشت و آن ها راهی جز مهاجرات به غرب، برای زنده نگه داشتن هنرشان نیافتند. همین موضوع باعث گشترش یافتن هنر فلزکاری به سبک خراسانی در غرب شد.

قلمزنی در دوره مغول و تیموری

در این دوران و با حملات مغول ها به کشورهای اطراف از جمله سوریه، هنرمندان آن ها با دانستن این موضوع که ایلخانیان از هنر قلمزنی حمایت می کنند، راهی شیراز و تبریز شدند. در این دوره هنر خوشنویسی نیز، به نقوش و طرح های بومی قلم زنی اضافه شد و نقره کوبی روی فلزات رواج یافت. از آثار ارزشمند این دوران می توان به ظروف سنگاب گور امیرتیمور در سمرقند که این روزها در موزه ارمیتاژ نگهداری می شود و سنگاب های موجود در مسجد جامع هرات و در موزه آستان قدس رضوی اشاره کرد.

قلمزنی در دوره صفوی

عصر صفوی را می توان دوره شکوفایی هنر و معماری دانست و هنر قلم زنی نیز به بالاترین سطح خود رسید. در این دوران قلم زنی بر روی فلزات گوناگون به خصوص طلا، برای ساخت اشیا ارزشمند، انجام میشد. در دوره صفوی طرح ها و نقش های درشت و ضخیم جای خود را به نقش های ظریف دادند، در این دوره هنر قلم زنی به حدی پیشرفت کرد که سبک امروز قلم زنی را حتی تقلیدی از سبک دوره صفوی می داند.

هنر قلم زنی در دوره قاجار

در این دوران متاسفانه، به دلیل حکم فرمانی حاکمان بی ذوق و حمایت نکردن آن ها از هنرمندان، قلم زنی نیز مانند سایر هنرها، دچار ضعف و کندی در پیشرفت گشت. با این حال، قلم زنی با طراحی خط و خوشنویسی و طلاکوب و اسطرلاب، راه خود را ادامه داد.

هنر قلم زنی در دوره معاصر

این روزها اما هنر قلم زنی با خیالی آرام و آسوده از دشمنان و یا حاکمان بی ذوق، به حیات خود ادامه می دهد. آوازه هنر قلم زنی ایران و به خصوص شهرهای اصفهان، شیراز و تبریز به تمام جهان رسیده و علاوه بر ایرانیان، گردشگران خارجی نیز، با خرید و توجه، از این هنر و هنرمندان فعال در آن، حمایت می کنند.

انواع سبک های قلم زنی

سه سبک برای قلم زنی در ایران رایج است، سه سبک مخصوص به سه شهری که بالاترین میزان تولید صنایع قلم زنی را دارند، یعنی شیراز، تبریز و اصفهان. در سبک شیراز، قلم زنی بشیتر بر روی نقره انجام می شود و نقش ها شامل نقوشی که یادآور تخت جوشید و گل مرغی هستند، می باشد، به این سبک، "مکتب شیراز" نیز می گویند. در سبک تبریزی، هنرمندان برای به حرکت درآوردن قلم و انجام قلم زنی، از حرکات ظریف و فشار مچ دست استفاده می کنند، درصورتی که در سبک اصفهان، از ضربات چکش استفاده می شود. به همین خاطر هم قلم زنی تبریز، طرح هایی صاف و کم عمق را پدید می آورد و قلم زنی اصفهان، طرح هایی عمیق تر. از آن گذشته در سبک قلم زنی اصفهان، شاهد دو مدل کار هستیم، یعنی قلم زنی برجسته و قلم ریز. ناگفته نماند که قلم زنی برجسته اصفهان را تمامی ما دیده ایم، آن هم بر روی ضریح امامان.

مراحل قلم زنی

اولین مرحله برای آغاز قلم زنی، قیر اندود کردن پشت سطحی است که قلم کاری بر روی آن می خواهد انجام شود تا استقامت فلز در برابر ضربات بالا رود. سپس دوغاب سفیدی را بر روی محل قلم زنی میکشند تا برای طراحی آماده شود. این دوغاب، باعث می شود تا خطوط اشکالی که قبل از قلم، با مداد کشیده می شوند بهتر نمایان شده و خطای کار پایین بیاید. برای رسم طرح و قلم زدن بر روی کار نیز، چندین روش وجود دارد. بعد از آنکه طراحی بر روی کار انجام شد، با استفاده از نیم بر با قلم، کنده کاری خطوط اصلی شروع می شود. بعد از آن نیز، با توجه به طرح و با استفاده از ابزار و قلم های مختلف، نقش قلم زنی بر تن فلز پیاده می شود. قلم های که در طول کار نیز از آنها استفاده می شود، بنا بر نقشی که حک می کنند، قلم گرسواد، یک تو، نیم ور، کلفتی، حصیری، شوته، گرسوم و ... نام دارند.
بعد از آنکه قلم زنی نیز پایان یافت، با حرارت دادن دوباره فلز، قیر را از بدنه اش جدا می کنند و باقیمانه اش را با نفت پاک می کنند. ادامه کار نیز به صنعتگر سپرده می شود تا صافکاری و یا اضافه کردن قسمت های مختلف به کار برای کاربردی کردنش در کارگاه انجام گیرد.