در شرایط حاضر نگهداری بناهای تاریخی اهمیت بیشتری دارد

ایسنا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده، در شرایط حاضر نگهداری بناهای تاریخی اهمیت بیشتری دارد.

ذات الله نیک زاد، عضو هیأت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی و کارشناس مرمت با ارزیابی وضعیت مرمت بناهای تاریخی در ایران، از عواملی که موجب شده اند مرمت در چرخه معیوبی گرفتار شود، سخن گفت.

استراتژی مرمت در ایران چیست؟

او پیرامون اینکه در شرایط حاضر نگهداری بناهای تاریخی اهمیت بیشتری دارد، گفت: ابتدا باید بیندیشیم چه معیارهایی برای ارزیابی وضعیت مرمت وجود دارد، از نظر من با دو معیار میتوان به ارزیابی مرمت پرداخت، یکی معیار بنیادی و دیگر معیار علمی فنی است. در حیطه معیار بنیادی باید اندیشید که مرمت در ایران دارای استراتژی است یا خیر؟ به نظر می رسد از این نظر مرمت در ایران دچار ضعف است. ابتدا باید تعیین کنیم استراتژی مرمت واقعا چه هست و مرمت به کدام سمت و سو حرکت می کند. با توجه به تعداد انبوه آثار تاریخی که در سراسر ایران داریم، مرمت در ایران کار گسترده ای به حساب می آید.

این کارشناس مرمت افزود: در ذیل استراتژی، مأموریت نخستِ مرمت در درجه اول، این است که منتهی به نجات و شناخت اثر تاریخی شود. در واقع مرمت بنای تاریخی صرفا کار فنی نیست، بلکه با شواهد تاریخی نیز سر و کار دارد و بنای تاریخی شاهدی بر رویدادهای گوناگون دوره های تاریخی است. به این صورت که اگر به یک بنای تاریخی برای مرمت کردن دست می زنیم، اگر دقیق و عالمانه نظر بیافکنیم، ناشناخته های آن بنا باید آشکار شود. آیا مرمت امروز ما بر چنین استراتژی ای استوار است؟ آیا مرمت های ما منجر به شناخت آثار تاریخی می شود؟

برای پاسخ باید این موضوع را از دو منظر بررسی کنیم، ابتدا اینکه یک اثر بعد از مرمت به شناخت ما افزوده و نشانه ها و شواهد تاریخی که در بنا وجود دارد آشکار شده باشد. دوم اینکه اسنادی تهیه شده باشد که داشته ها و داده های متنوعی از بنا را عرضه کند و در نهایت برخی خروجی های مطالعاتی مانند کتاب، مقاله و... به ثمر رسد، اما امروز کمتر با این موضوع مواجهیم و اگر به انتشارات حوزه تاریخ و مرمت سر بزنیم، مقاله ها و کتاب هایی که در حین مرمت و یا بعد از مرمت یک بنا منتشر شده باشند، خیلی کم و انگشت شمار هستند و حتی گزارش های مرمتی درخوری تهیه نمی شود.

نیک زاد با بیان اینکه استراتژی بعدی مرمت، بهره برداری اصولی و منطقی از یک بنای تاریخی است، اظهار کرد: این استراتژی مسأله خیلی مهمی است. بناهای تاریخی فراوانی در ایران داریم که به هتل ها، اقامتگاه های بومگردی، رستوران ها و ... تبدیل شده اند. برخی از این تغییر کاربری ها منطقی است، اما برخی دیگر نه! این روزها خانه های تاریخ زیادی به هتل تبدیل شده اند و برای این تغییر دستکاری های بسیاری در بنا انجام شده است. در چنین مرمت هایی هدف اقتصادی به عنوان هدف اصلی مرمت در نظر گرفته می شود. هدف اقتصادی اگر در کنار اهداف دیگر قرار نگیرد، مسأله ساز می شود.

به گفته این کارشناس مرمت، مسأله دیگری که در امر مرمت باید به عنوان یک استراتژی توجه شود، این است که هر ساله پروژه های مرمتی باید در کنار کار اجرایی، باعث تقویت بنیه کارشناسی و تخصصی کشور شود.

او پیرامون اینکه در شرایط حاضر نگهداری بناهای تاریخی اهمیت بیشتری دارد، توضیح داد: در کنار پروژه های مرمتی باید کارشناس ها آموزش ببینند و مرمتگران تجربه کسب کنند. یکی از معضلاتی که در حال حاضر با آن مواجهیم کمبود استادکاران ماهری است که دارندگان دانش مرمت به معنای سنتی و تاریخی اند و این معضل یکی از بحران های مرمت ایران در آینده خواهد بود. تربیت کارشناسان حوزه مرمت به عهده دانشگاه ها گذاشته شده است، درحالیکه دانشگاه ها تا حدود زیادی از جامعه اجرایی مرمت جدا هستند و ارتباط آنها با یکدیگر ساختارمند نیست و برخلاف کشورهای دیگر دانشگاه ها در پروژه های اجرایی مرمت حضور چندانی ندارند.

نیک زاد پیرامون اینکه در شرایط حاضر نگهداری بناهای تاریخی اهمیت بیشتری دارد، بیان کرد: مباحثی که مطرح کردم «استراتژی مرمت» است و باید این موضوع نقد شود که آیا در ایران استراتژی مرمت به معنای علمی آن تدوین شده است و مرمت در سراسر کشور به این سمت حرکت می کند؟ من به این سؤالات نمی توانم دقیق و پاسخ بدهم، زیرا نیاز به مستنداتی دارد که با انجام مطالعات بدست می آید، اما با توجه به اقدامات اجرایی در امر مرمت میتوان گفت که یک سردرگرمی در استراتژی مرمت در ایران وجود دارد.

او اضافه کرد: میراث فرهنگی هر سال برنامه های مرمتی زیادی در سراسر کشور دارد، اما در بسیاری از موارد این پروژه ها مستمر نیستند و به صورت منقطع اجرا می شوند. درحالیکه مرمت یک کار مستمر و پی در پی است. برنامه های مستمر می تواند ضمانتی باشد که مرمت بناهای تاریخی به صورت مطلوب پیش رود. همچنین بهره برداری از دانش و اصول مرمت باید سرلوحه اقدامات مرمتی قرار گیرد و علوم و دانش های مرمتی به روز باشند و در پروژه های هر سال اجرایی مرمت بکار برده شوند.

در شمال ایران بسیاری از بناهای تاریخی بجای مرمت از نو ساخته شده اند

او پیرامون اینکه در شرایط حاضر نگهداری بناهای تاریخی اهمیت بیشتری دارد، افزود: هرچند در ایران بر معیارهای علمی فنی مرمت تأکید می شود، اما باید در نظر گرفت موضوعاتی همچون حفظ اصالت بنا در معیارهای علمی فنی نقش مهمی دارند. در واقع در اقدامات اجرایی مرمت نباید اصالت بنا از بین رود و حتی مرمت نباید به سمت نوسازی پیش رود. اصالت یک معیار مهم و پایه ای برای سنجش مرمت اصولی بناهاست و با دوره ها و حیات تاریخی بناها سر و کار دارد. این روزها با بناهای تاریخی روبرو می شویم که در مرمت به اصالت تاریخی آنها اهمیت داده نشد، مثلا در شمال ایران بسیاری از بناهای تاریخی بجای مرمت از نو ساخته شده اند.

برج مقبره ناصرالحق و برج مقبره شمس آل رسول بدون توجه به اصالت تاریخی نوسازی شدند و برج لاجیم و برج رسکت بناهای یگانه ای هستند که کتیبه های پهلوی و کوفی و ارزش های بی بدیل دیگری دارند، اما در مرمت آنها حساسیت کافی به خرج داده نشده است، درحالیکه مرمت چنین بناهایی باید با حوصله و صرف زمان زیاد انجام شود.

میزان مداخله مرمتگران در حین مرمت بناهای تاریخی از عواملی است که این کارشناس مرمت آن را عامل مهمی برای تعیین مرمت اصولی و علمی دانست.

او در این باره گفت: امروز دست گروه های مرمتی برای مرمت یک بنا بسیار باز است، درحالیکه یک مرمتگر باید با دست بسته یک بنا را مرمت کند؛ یعنی باید درک کند که هر کدام از مصالح و مواد بنا و جزییات آن تکرار ناشدنی هستند و تا حد امکان نباید تغییر کنند. این در حالی است که خیلی راحت با دست باز بسیاری از دیواره ها، آجرها، خشت ها و ... برداشته و با عناصر و مصالح جدید جایگزین می شوند. یک اصل مهم در مرمت وجود دارد که اگر به درستی درک و رعایت شود، هیچ آسیبی به بنای تاریخی نمی رسد، آن هم این است که مرمت باید کمترین مداخله و بیشترین اثرگذاری انجام شود.

این کارشناس مرمت با تاکید بر این که باید در حین مرمت از بازسازی بناهای تاریخی پرهیز کرد، اظهار کرد: امروز روند مرمت بناهای تاریخی به سمت بازسازی آنها پیش می رود. بازسازی هم شرایط ویژه ای درحوزه مرمت دارد و باید در موارد ضروری از این روش بهره گرفت.

او یکی از راهکارهای اصولی شدن مرمت را نقادی کردن آن دانست و گفت: مرمت در ایران به نقد نیاز دارد و این کار می تواند مرمت را به سمت اصولی شدن پیش ببرد. سالها پیش این مسأله کلید خورد و پیرو آن یکسری نشست ها و همایش های نقد مرمت در ایران برگزار شد. در این نشست ها صاحب نظران درباره نقاط قوت و ضعف مرمت یک اثر تاریخی بحث می کردند. نقد یکی از پایه های مرمت را تشکیل می دهد و در حین مرمت بنا نیز باید نقد و ارزیابی اصولی انجام شود تا مرمت بازیابی و کامل شود.

نیک زاد ادامه داد: اگر مرمت به راهی که در آن قرار گرفته است، ادامه دهد به مخدوش کردن آثار تاریخی منجر می شود و برعکس هدف خود پیش می رود. حفاظت و مرمت یک واژه کلی است که هر کسی ممکن است تعبیری از آن داشته باشد. مرمت نباید موجب تغییر هویت یک بنا شود. ما یکسری بنای تاریخی همچون مسجد شیخ لطف الله داریم که یک اتفاق در معماری ایران محسوب می شوند و باید با حساسیت زیاد درباره آنها تصمیم گرفته شود، نه اینکه تصمیمات شخصی افراد در مرمت بناهای تاریخی دخیل شود. کمیته ها و شوراهای فنی برای این است که با روش های مشورتی، سلایق شخصی به کمترین میزان خود برسد.

او با اشاره به وضعیت مرمت در گذشته و امروز، از معضلاتی که این روزها گریبانگیر مرمت بناهای تاریخی شده، سخن گفت و افزود: مرمت در ایران در یک چرخه معیوب گرفتار شده است. در حال حاضر نظام فنی اجرایی مختص بناهای تاریخی در ایران نداریم و این مسأله ساز است. چند دهه پیش تر در این ارتباط معضل جدی در مرمت ایران وجود نداشت، از دهه چهل «ایزوئو» به ایران آمد و یکسری پروژه های مرمتی را اجرا کرد و سازمان ملی حفاظت از آثار باستانی براساس توان فنی که آن زمان وجود داشت و با شناخت و مهارت افرادی که در حوزه مرمت فعال بودند، مرمت بناهای تاریخی را براساس اصولی که مدون شده بود، انجام می دادند و تا اوایل دهه هشتاد چنین رویه ای جریان داشت.

البته باید مرمت های آن زمان هم نقد شوند تا معایب آنها هم مشخص شود و دیگر تکرار نشود. اما تا یکجایی این روند می توانست ادامه یابد و از زمانی که پروژه های مرمتی گسترش یافت و با افزایش پروژه های عمرانی و خطرآفرینی در پیرامون بناهای تاریخی رو به افزایش رفت، دیگر نمیشد مرمت را مانند گذشته پیش برد. پروژه های مرمتی به پیمانکاران سپرده شد و بعدها بخش خصوصی نیز در این زمینه فعال شد. در این شرایط، مرمت بناهای تاریخی در ایران نیاز به نظام فنی اجرایی ویژه ای دارد، در حالی که از نظام فنی اجرایی پروژه های عمرانی برای مرمت آثار تاریخی استفاده می شود. این نظام برای بناهای جدید و نوساز است و نه بناهای قدیمی و تاریخی که پیچیده و چند بعدی اند.

مناقصه هایی که جان بناهای تاریخی را به خطر می اندازند

نیک زاد با انتقاد از مناقصه ای شدن پروژه های مرمتی گفت: پروژه های مرمتی به مناقصه گذاشته می شوند تا هر کسی با کمترین قیمت پیشنهادی برنده این مناقصه شود و مرمت بنای تاریخی را در دست بگیرد. این موضوع واقعا پذیرفته نیست و تا یک جایی مباحث مالی، اداری و بودجه در امر مرمت مطرح است، اما تا کی میتوان به این بهانه ها ادامه داد؟ آثار بی بدیلی مانند نارین قلعه میبد که کمترین قدمت آثار برپایی به دوره ساسانی و آثار پنهانش دست کم به هزاره چهارم پیش از میلاد می رسد، با برگزاری مناقصه مرمتش به پیمانکاری می رسد که پایین ترین قیمت را پیشنهاد داده و هیچ تخصصی در زمینه معماری خشت ندارد، علاوه بر این هم تا قبل از پروژه، این بنا را از نزدیک ندیده است. ما متوجهیم که با چنین روندی چه فاجعه ای در پروژه های مرمتی رخ می دهد.

او افزود: در اصل باید مناقصه ها و مسابقه هایی برای ایده های مرمتی گذاشته شود و ایده های برتر گروه یا پیمانکاری برنده مناقصه شود که برخوردار از توانایی علمی و اجرایی توأمان است، نه پیمانکارانی که هیچ سر رشته ای در مرمت ندارند یا به آن ورود پیدا نمی کنند، در اصل پیمانکاران امروز مرمت، بیشتر پیمانکاران عمرانی هستند. یک پیمانکار مرمت باید قدرت مطالعه، طراحی و حتی تغییر اصولی طرح مرمت حین انجام کار را داشته باشد؛ زیرا در واقع مرمت یک کار شناور است و طرح های مرمتی با طرح و ایده کلی و حتی با اجزا باید طوری طراحی شود که هنگام اجرا امکان اصلاح داشته باشد.

بناهای تاریخی ناشناخته هستند و زمانیکه وارد مرمت آ ها می شوند، چهره دیگری را به ما نشان می دهد. در مرمت یک بنای قاجاری، آثار دوره سلجوقی یا پیش از اسلام ظاهر می شود. در این شرایط پیمانکار بنا باید چه کند؟ در حال حاضر گاه روی این آثار را می پوشانند یا آن را مخدوش می کنند که زمان مرمت به درازا نکشد. کمتر پیش می آید که در این حال مطالعه انجام شود. مرمت در این مواقع باعث تباه شدن آثار تاریخی می شود.

نیک زاد یکی دیگر از آسیب های به مناقصه گذاشتن پروژه های مرمتی را حذف مرمتگران متخصص دانست و اظهار کرد: زمانی که یک پروژه مرمتی به مناقصه گذاشته می شود و پیمانکاران پروژه را در دست می گیرند، مرمتگر در این فرآیند حذف می شود. درحالیکه این مرمتگر با دانش و تخصص خود در مرمت نقش کلیدی ایفا می کند و می تواند در هر مرحله ای کار مرمت را در مسیر درست اصلاح کند و هر جا لازم باشد پروژه مرمت را به سمت کمیته های تخصصی و مشورتی ببرد. چند بنای تاریخی سراغ دارید که در میانه راه پروژه مرمت به سوی کمیته تخصصی سوق داده شود؟

معمولا ابتدا و پیش از اجرا کمیته ها و شوراهای تخصصی تشکیل شده و درباره طرح و نقشه های مرمتگران و طراحان بحث می شود. در آنجا طرح مرمتی پس از اصلاح تصویب می شود، اما در اجرای طرح مرمت اعضای شورا و کمیته نقشی ندارند و بسیار ممکن است مرمتگر طراح هم باخبر نباشد و حضور نیابد. ماهیت وجود این شوراها و کمیته های تخصصی این است که مرمت را سامان دهند، نه فقط طرح های مرمتی را. در این میان ناظران مرمت واسطه های بین طرح و اجرا هستند که البته وجود ناظر مرمت زبده و کارکشته اهمیت دارد. منظورم ناظرانی نیستند که صرفاً صورت وضعیت رد می کنند. این دسته ناظران بیشتر وظایفشان این شده گزارش دهند پیمانکار چند متر مربع کار کرده است و طبق ریزقرارداد کار کرده است یا خیر؟ درحالیکه نظارت مرمت باید کیفی باشد نه کمی.

به گفته این کارشناس، در شرایط حاضر نگهداری بناهای اهمیت بیشتری دارد و حفاظت های اضطراری نیز اهمیت بالاتری پیدا می کنند تا مرمت هایی که عمیق و گسترده اند. بر همین اساس باید به جای پناه بردن به صرف اجرا در بناهای تاریخی به مطالعات در بناها افزوده شود.

نیک زاد ادامه داد: برای قلعه پرتغالی ها با چشم انداز تاریخی خیلی راحت دیوارهای جدیدی که در جاده های کوهستانی هم مشاهده می شود، می سازند. یا برای بنای آرامگاه یعقوب لیث نمای جدید همراه با تخریب بخش های قدیمی به اجرا در می آید. این اتفاقات برای این رخ می دهد که مرمت در ایران براساس مطالعه و حساسیت انجام نمی شود. در کنار اقدامات خوبی که متخصصان و برخی مدیران دلسوز در مرمت ایران انجام می دهند، انبوه اقدامات غیراصولی در جاهای مختلف روی می دهد که باید متوقف شوند و مرمت از یک جایی به یک فرآیند منطقی و درست وارد شود.

او همچنین اصطلاح «عوام پسند» را برای برخی مرمت های امروز گویا ندانست و گفت: اساسا نمی توانیم مرمت «عوام پسند» داشته باشیم، مرمت مانند جراحی است و هیچ وقت نمی توانیم بگوییم یک پزشک جراحی «عوام پسند» کرده است. در مرمت، بنای آسیب دیده را می خواهیم درمان کنیم و در حین درمان باید به شناخت درباره بنا برسیم. گاهی مرمت فراتر از جراحی یک پزشک است. بنابراین بیشتر می توانیم درباره مرمت های «غیرعلمی» و «مخرب» صحبت کنیم، مرمت هایی که حتی گردشگران هم آنها را دوست ندارند.

نیک زاد افزود: اگر گردشگران را به بناهایی که مرمت علمی شده اند مانند مسجد جامع اصفهان یا مسجد جامع اردستان ببریم از چنین فضایی لذت می برند و صرفا محو زیبایی های بنا نمی شوند. این بناها ارزش های منحصر به فردی دارند، مانند کاشی کاری ها و کتیبه ها، اما موضوع دیگری هم مطرح است، گردشگری که وارد مسجد جامع اصفهان می شود تاریخ دوره بعد از اسلام اصفهان را مرور می کند و با بانیان، معماران و صنعتگرانی که در آبادانی چنین آثاری نقش داشته اند، آشنا می شود. شادروان پروفسور اوژونیو گالدیری با همین استراتژی مرمت این بنای با ارزش را انجام داد و مرمت آن به روشن شدن تاریخ این بنا منجر شد و اوراق جدیدی از تاریخ ایران ظاهر شد.

شادروان دکتر آیت الله زاده شیرازی نیز در مرمت مسجد جامع اردستان همین کار را کرد و شواهد تحولی این بنا را آشکار ساخت. در این صورت چشم و ذهن گردشگر به ارزش های تازه ای بجز آنچه که در ظاهر بنا وجود دارد، روشن می شود. در چنین مرمت هایی بنا برای شما زبان باز می کند و می توانید رویدادهای تاریخی را در قالب کار معمار بینید و بشنوید، اما آیا همه مرمت های ما این چنین هستند؟ مسجد جامع عتیق شیراز که از سرآمدان آثار تاریخی ایران محسوب می شود، هیچگاه روی مرمت علمی را به خود ندیده و بسیاری از ارزش های تاریخی آن در پس نوسازی ها و تعمیرات گسترده و غیراصولی از بین رفته یا مخدوش شده است و این روند اصلاح نمی شود.

اگر به این موضوع توجه نشود با پدیده ای که در خانه طباطبایی های کاشان رخ داد، روبرو می شویم. گچ بری هایی که هرگز در این بنا وجود خارجی نداشته است، به آن اضافه کردند و مخاطب و گردشگری که به آنجا می رود، گمراه می شود. بنابراین مرمت یک فرصت بزرگ برای بازخوانی یک اثر تاریخی است.

این کارشناس مرمت در بخش دیگری از صحبت هایش درباره تغییر کاربری بناهای تاریخی و آسیب های آن گفت: تغییر کاربری ها باید براساس ماهیت بنا صورت بگیرد، درحالیکه کمتر شاهد این موضوع هستیم، مثلا خانقاه چلبی اغلو به مهمانسرا و هتل شد، در مسائل فنی آن بحثی نیست و مرمت های اصولی در آن انجام شده، اما ماهیت دو کاربری گذشته و امروز در تضاد است. همچنین تغییر کاربری ها باید با در نظر گرفتن ظرفیت های بنا انجام شوند.

بناهایی در ایران هستند که هنگام تغییر کاربری اصلا به ظرفیت آنها توجه نمی شود، بسیاری از بناها ظرفیت جمعیت پذیری و رفت و آمد بالایی ندارند، مانند خانه ملک التجار که یک خانه خشتی زیبا و منحصر بفرد در بازار یزد است، در این خانه خشتی هتلی سنگین بارگذاری کردند که سوییت های این هتل هر کدام سرویس بهداشتی و حمام جداگانه دارند، آب ریزهای آن کجا می روند؟ یک بنای خشتی ظرفیت این همه آب را دارد؟ حتی به پشت بام این خانه هم رحم نمی شود از آن هم به بهانه هایی از قبیل تماشای آسمان کویر فضا می افزایند و استفاده می کنند.

زیرزمینی که هرگز وجود نداشته است در زیر ساختمان کنده می شود که به فضای بیشتری دست یابند. از این دست مداخلات کم نیست. بنای تاریخی حد و حدودی برای استفاده دارد، مگر چه گناهی کرده که دست ما افتاده است؟ برای بارگذاری کاربری های سنگین مداخله شدیدی در بنای تاریخی صورت میگیرد و مداخله شدید با مرمت منافات دارد.

نیک زاد اظهار کرد: ایده این طرح که با طرح پردیسان آغاز شد و سپس به صندوق احیا و بهره برداری رسید خوب بود، براساس این طرح بناهای تاریخی که نفاست زیادی ندارند به بخش خصوصی واگذار و توسط آنها مرمت و بهره برداری می شوند، اما این نوع مرمت ها باید هم اصول و ضوابطی داشته باشند. واگذاری این بناهای تاریخی به بخش خصوصی باید تحت نظارت و پایش های مداوم باشد، اما به دلیل اینکه نظارت و پایش دائمی روی این پروژه ها انجام نمی شود، در بسیاری موارد مشکلاتی پیش می آید. مسأله دیگر این است که آیا بهره برداران خصوصی صاحب صلاحیت داریم؟ برای این طرح باید سرمایه گذارانی پیدا کنیم که هدفشان فقط بهره وری مالی و بهره کشی از بنای تاریخی نباشد و در کنار استفاده ای که از بنا می کنند از آن به خوبی هم نگهداری کنند. به نظر من بیشتر در این بخش دچار مشکل هستیم تا اصل تغییر کاربری های بنا.

بخش خصوصی را تربیت و از ظرفیت دانشگاه ها استفاده کنید

او با اشاره به عملکرد بخش خصوصی در حوزه مرمت گفت: قاعدتاً باید در مرمت از تمام ظرفیت های موجود در ایران استفاده کرد و بخش خصوصی هم بخش از این ظرفیت ها است و نمیتوان آن را نادیده گرفت. بناهای تاریخی در ایران بسیار زیاد هستند و مرمت تمام آنها از توان دولت خارج است. در عین حال عملکرد بخش خصوصی در مرمت آثار تاریخی هم مثبت است و هم منفی. ما آثار تاریخی داریم که بخش خصوصی در مرمت آنها خوب عمل کرده است، از طرفی بناهایی داریم که عملکرد بخش خصوصی در آنها ضعیف بوده ست. بنابراین باید بخش خصوصی مراقبت و هدایت شود؛ چرا که با وجود سرمایه گذاری در مرمت همه دانش و مهارت این حوزه را در اختیار ندارد. اگر بخش خصوصی بتواند مراقبت، تربیت و پرورش داده شود، می تواند عملکرد بسیار خوبی در حوزه مرمت داشته باشد.

این کارشناس مرمت با اشاره به به نقش دانشگاه ها در رشد مرمت تاکید کرد: باید از ظرفیت دانشگاه ها برای مرمت در ایران استفاده شود. به این معنا که ارتباطی دو سویه بین دانشگاه ها و نهادهای اجرایی مرمت ایجاد شود. دانشگاه ها باید علاوه بر آموزش رشته هایی چون مرمت و باستان شناسی، بطور واقعی با مسائل مرمتی سر و کار پیدا کنند که قطعا در آموزش و پرورش دانشجویان این رشته ها مؤثرتر خواهد بود. از طرفی، نهادهای مرمتی از این فضا بهره می برند.

همچنین استفاده از گروه های خارجی و گروه های مشترک ایرانی خارجی که امروز در برخی پایگاه های پژوهشی مانند تخت جمشید تجربه می شود، با اهمیت است و می تواند به ارتقای مرمت ایران یاری رساند و مرمت را از دایره بسته خارج سازد. همچنین باید به نیروی انسانی در مرمت توجه شود. آموزش مرمت، افزایش آگاهی و تخصص کسانی که در مرمت فعال هستند و تقویت دفترهای فنی در مناطق مختلف ایران از جمله عوامل مهمی هستند که می توانند مسائل و مشکلات مرمت را حل کنند. امیدوارم اتفاقات خوبی در حوزه مرمت رخ دهد و وضعیت آن سروسامان یابد.