ساخت لنگرهای سنگی بر پایه مطالعات مردم شناسی در بندر دیوان شهرستان بندرلنگه

پیمان پاسالاری «باستان شناس»

Peymanpasalari@yahoo.com

شهرستان بندرلنگه یکی از شهرستان های استان هرمزگان است که در غرب این استان قرار دارد. شهرستان بندرلنگه از شمال به شهرستان بستک و استان فارس، از شرق با بندر خمیر، از غرب با شهرستان پارسیان و از جنوب به شهرستان پارسیان محدود می گردد. شهرستان بندرلنگه و دیگر بنادر آن مانند شناس، کلات و گرزه و غیره دارای یافته های باستان شناختی متعددی از دوران تاریخی و اسلامی است. مطالعه ساخت لنگرهای سنگی با شماره مجوز 14/14002 در تاریخ 08/01/1400 زیر نظر اداره کل میراث فرهنگی استان هرمزگان از تاریخ 10/01/1400 آغاز گردید که نخستین شواهد از ساخت چنین لنگرهایی توسط آقای فرخزاد در عمارت فکری بندرلنگه صورت گرفت که پس از مصاحبه با ایشان یافته های مورد نظر در بندر دیوان شناسایی گردید. در پژوهش حاضر از دیدگاه مطالعه مردم شناسی (مصاحبه و مشاهده شواهد از سوی آقایان فرخزاد، ملا غلام دیوانی و استاد عبدالله گرانی) بدین مسئله پرداخته خواهد شد. بندر دیوان یکی از بنادر تاریخی در غرب شهرستان بندرلنگه است که تاکنون مطالعات باستان شناسی دقیقی در اراضی این روستا و حومه آن صورت نگرفته است. بندر دیوان از مشرق به بندر بوستانو (بوستانه) و از غرب به گافرغون منتهی می گردد. در محدوده جنوبی بندر دیوان و در نزدیکی اسکله آن شواهدی از ساختارهای معماری و همچنین یافته های باستان شناختی همچون سفال به چشم می خورد که میتوان این محوطه را متعلق به قرون میانه اسلامی دانست و حومه آن نیز نیازمند بررسی باستان شناسی دقیق تری است.

لنگرهای سنگی

بر اساس نظر برخی از پژوهشگران لنگرهای سنگی، تخته سنگ هایی هستند که دو یا چند سوراخ در آن ها حفرشده است. یکی از این عملکردها به عنوان سوراخ طناب است که از طریق آن کابل لنگر ثابت می شود. سوراخ یا سوراخ های دیگر، سوراخ های دندانی هستند که میله ای چوبی در آن نصب می شود تا به چسباندن لنگر به بستر کمک کند. این دسته از لنگرها، کشتی را نه تنها با وزن آن، بلکه با دندان های قلاب شده به کف دریا نیز نگه می دارند (Toth,2002:85). لنگرهای سنگی از یک ساقه سنگی در اشکال مختلف ساخته می شوند و از نقاط مختلف جهان شناخته شده اند (Frost et al. 1993; Tripati et al. 2005 & 1998). یک لنگر سنگی می تواند فقط یک سنگ سنگین باشد که فقط یک سوراخ برای آن وجود دارد و کابل، که تنها بر وزن متکی است. همچنین لنگرهای سنگی دارای طیف وسیعی از اشکال و اندازه هستند که بر روی آنها چندین سوراخ برای قرارگیری بازوهای چوبی و یا میله فلزی جهت سفت شدن و گیرایی بیشتر و یک سوراخ برای نصب کابل قرار داشته است (Frost et al. 1993: 449). وزنه های سنگی کوچک تر از لنگرهای سنگی هستند و به طور سنتی برای ماهیگیری و شکار مروارید استفاده می شده است (Carter 2005: 140; Lorimer 1915: 2229; Potts 1998: 148). بنا بر نظر فراست مطالعه لنگرهای سنگی برای درک انواع کشتی های باستانی، اندازه، عملکرد و محل پیدایش آنها و همچنین برای گذر جغرافیایی و لنگرگاه کشتی ها در تاریخ ناوبری مهم است (Frost 1963: 2). از جمله جدیدترین پژوهش های صورت گرفته در راستای مطالعات لنگرهای سنگی می توان به مقاله « An Account of Stone Anchors Along the Northern Shoreline of the Persian Gulf» اشاره کرد. در این مقاله به مطالعه لنگرهای سنگی در بنادر تاریخی همچون ریشهر، هزارمردان، بی بی خاتون، سیراف، نایبند و بوستانو شهرستان پارسیان هرمزگان اشاره کرد.

مصاحبه نخست «فرهاد فرخزاد – عمارت فکری بندرلنگه»

بنا بر گفته ایشان در شاشَ قدیمی از لنگر سنگی استفاده می شده است که اکنون این سنت در دست فراموشی است و لنگرهای فلزی جایگزین چنین لنگرهایی شده است. از نظر معیشت و مسئلۀ شغلی صنعت لنگر سازی سنگی وابسته به مکان هایی است که دارای صیادی سنتی بیشتری باشد. از ویژگی های دیگر این سنت می توان بدین مسئله اشاره کرد که علاوه بر لنگر سازان خود صیادان نیز بر اساس نیاز خود بدین سنت نیاز پیدا می کرده اند و در راستای نیازهای خود دست به ساخت لنگر می زده اند. پیرامون بخش نخست مصاحبه ارتباط فی مابین با قایق سازان و لنج سازان وابسته به حرفه، تخصص و نیازهای موجود صورت می گرفته است. علاوه بر لنگرهای سنگی، لنگرهای سیمانی و فلزی نیز با توجه به شرایط کنونی مورد استفاده هستند. بنا بر گفته فرخزاد نحوۀ انتخاب سنگ بسته به استحکام و شکل پذیری آن صورت می گیرد. پس انتخاب سنگ، مواد اولیه مورد نظر به فضایی که معمولاً در منازل هست منتقل می گردند تا تراشیده شوند. بر روی لنگرهای سنگی معمولاً تعدادی سوراخ حجاری می شده است تا بتوان از آن استفاده نمود. سوراخ های تعبیه شده بر روی سنگ ها معمولاً برای قرارگیری چوب ها و همچنین طناب بوده و از فرم های کلی این لنگرهای می توان به فرم های مثلثی، مربعی، بیضی و غیره اشاره کرد. همچنین ایشان اشاره نمودند که ساخت این نوع لنگر در بندر دیوان به صورت سنتی همچنان انجام می شود و تاکنون حفظ شده است. در ادامه می توان گفت که مواد اولیه مورد نیاز برای ساخت چنین لنگرهایی معمولاً از بسترهای سنگی اطراف روستاهای حاشیه شمالی خلیج فارس و مناطق همجوار تأمین می گشته است. سنت شفاهی یا میراث معنوی ساخت چنین لنگرهایی در کرانه شمالی خلیج فارس یکی از مجموعه تعاملات بشری است که در طی دوره های متعدد شکل گرفته است. این سنت به صورت شفاهی «سینه به سینه» تاکنون در بندر دیوان همچنان پویا است و امکان وجود ساخت چنین لنگرهای سنگی سنتی در بنادر دیگر نیز احتمالاً امکان پذیر باشد.

مصاحبه دوم «ملا غلام دیوانی – بندر دیوان»

بنا بر گفته ایشان ساخت لنگرهای سنگی بیشتر در راستای استفاده از قایق های شاشَ صورت می گرفته است و ساخت این قایق ها در بندر دیوان، بندر معلم، بوستانه، قشم، جاسک و غیره دیده می شود. جایگاه اجتماعی لنگر سازها در جامعه و همچنین اقتصاد جامعه وابسته به دریا بوده است و این سنت در مسئله شغلی به صورت فردی و گروهی صورت می گرفته است. صیادان نیز بنا بر نیاز خود و همچنین مسئلۀ حرفه شغلی شان خود نیز به تولید لنگرهای سنگی می پرداخته اند. فضاهای کارگاهی ساخت چنین لنگرهایی معمولاً در منازل و یا در سواحل و فضای باز صورت می گرفته است. در بستر ساحلی بندر دیوان تخته سنگ های بسیاری دیده می شده که اکنون بخش از آنها باقی مانده است. از گذشته – تاکنون لنگرسازان قطعات سنگی یا به عبارتی مواد اولیه تولیدات لنگرهای سنگی را از بستر اصلی جدا می کرده و با خود به محل تولید منتقل می کرده اند. بنا بر گفته ایشان سنگ های آهکی در تولیدات لنگرهای سنگی به نسبت گونه های دیگر استفاده از سنگ های آهکی بهتر می باشد زیرا جذب آب کمتری به نسبت سنگ های دیگر دارد و در همین راستا می توان گفت که برای شکل پذیری نیز راحت تر شکل می پذیرند. در گذشته سنت لنگر سازی و شاشَ سازی توسط خانواده عبدالله روشن «ساکن بندر دیوان» به عمان انتقال یافت. همچنین ایشان بدین موضوع اشاره کردند که در گذشته سنگ های مورد نیاز برای ساخت و سازهای منازل و غیره در شندغه دبی نیز از بندردیوان منتقل می گشته است. لنگرهای سنگی در ابعاد متفاوتی برای قایق و لنج ساخته می شده است. برای قایق هایی همچون شاشَ از لنگرهای سنگی حدوداً 5 الی 8 کیلویی و برای لنج از لنگرهای حدوداً 40 کیلویی استفاده می شده است.

از گفته های ایشان می توان نتیجه گرفت که ساخت لنگرهای سنگی در راستای نیازهای صیادان و در قایق هایی همچون شاشَ که هم اکنون نیز در بندر دیوان ساخت می شود مورد استفاده بوده و اقتصاد معیشتی جامعه و همچنین لنگر سازان و قایق سازان به دریا وابسته بوده است. مواد اولیه در دسترس این لنگر سازان در نزدیکی ساحل وجود داشته که پس از انتخاب سنگ مورد جهت فرایند تولید به مکانی خاص که معمولاً در ساحل نیز بوده منتقل می گشته است. این لنگرهای در ابعادی مختلفی برای قایق ها و لنج ها ساخته می شده و در گذشته این سنت توسط برخی مردم بومی به مناطق جنوبی خلیج فارس نیز انتقال یافته است. قایق ها را می توان از نخستین تلاش ها بشر برای تردد در عرض رودخانه ها دانست که در دوره های بعد باعث ساخت لنج هایی بزرگ گردید تا تردد به مناطق دوردست تر و همچنین دریانوردی را فراهم سازد.

مصاحبه سوم «حاج عبدالله گرانی– بندر دیوان»

در طی مصاحبه با آقای دیوانی ایشان از افراد بسیاری که در بندر دیوان بدین سنت می پرداخته اند اشاره کردند که بسیاری از آنان هم اکنون نیز با وجود کهنسالی بدین سنت می پردازند. در راستای همین موارد مقرر گردید تا با استاد حاج عبدالله گرانی مصاحبه ای صورت گیرد. استاد عبدالله گرانی 66 ساله و ساکن بندر دیوان شهرستان بندرلنگه که بنا بر گفته خودشان این سنت را در سنین کودکی 10 – 12 سالگی و از پدر و عمویشان استاد علی گرانی آموخته اند. از نکات قابل توجه مصاحبه با ایشان می توان به دسته بندی لنگرهای سنگی اشاره کرد که لنگرهای سنگی به دو دسته لنگرهای هَیّاری «لنگرهای قابل حمل» و مولی «لنگرهای بزرگ و غیرقابل حمل» دسته بندی می شوند. در ادامه ایشان گفتند که در سواحل ساختارهایی موسوم به کپر که از برگ یا به عبارت بومی پیشِ نخل ساخته می شده است که مکانی برای قرارگیری وسایل صیادی و استراحت بوده در طول شب به منازل خود می رفته اند. لنگرهای سنگی بنا بر شرایط اینکه ممکن بوده در دریا رها گردند به صورت انبوه تولید می شده اند و در صورت رها شدن از لنگرهای جدیدتری استفاده می کرده اند. درگذشته و در راستای تولید لنگرهای سنگی مواد اولیه توسط حیواناتی همچون الاغ و یا با دست به مکان تولید انتقال داده می شده است و برای تولید لنگر سنگی معمولاً مواد اولیه به اندازۀ فقط یک لنگر مواد اولیه از بستر اصلی سنگ جدا و به مکان مورد نظر برده می شده است.

در نتیجه این مصاحبه و مشاهدات نیز می توان گفت که دریانوردی یکی از سنت هایی است که از گذشته های دور تاکنون در بستر فرهنگی – تاریخی خلیج فارس صورت می گرفته است. لنگرهای سنگی بسیاری در ابعاد و اشکال مختلفی در ساحل بندر دیوان وجود داشت که بر روی هر یک از آنها تعدادی سوراخ جهت تعبیه کابل یا طناب اتصال و همچنین سوراخ هایی برای قرارگیری چوب وجود داشت. از نکات جالب توجه دیگر در طی بررسی موجود می توان به سنگ هایی اشاره کرد که در صیادی از آنان استفاده می شود و به هَنگ شهرت دارند. این سنگ ها در قسمت زیرین تورهای صیادی نصب می شده اند که اکنون بجای هَنگ از سرب در این راستا استفاده می شود. در خصوص لنگرهای سنگی می توان گفت که محل ذخیرۀ مواد اولیه تولید این لنگرها در محدودۀ شمالی ساحل دریا قرار دارد و در راستای تولید لنگر، سنگ های انتخابی از این مکان به مکان کارگاهی یا تولیدی منتقل می شده اند. با توجه به شواهد موجود سنگ ها به صورت تکی به محل تولید آورده می شده است و در آنجا عمل ساخت آن صورت می گرفته است. این سنت علاوه بر شیوه سنتی «سنگی» با مصالح نوین و به شکلی نوین و بافرم خاص لنگرهای سنگی توسط فرزندان استاد عبدالله گرانی و دیگر مردم دیوان ساخته می شود که بیانگر حفظ این سنت و تغییرات آن با توجه به نیازهای روزمره و با استفاده از مصالح نوین و همچنین انتقال این سنت می توان اشاره نمود. لنگرهای سنگی بندر دیوان را می توان با لنگرهای سنگی ریشهر، نایبند، بوستانو و لنگرهای موزه بوشهر مقایسه نمود. پروسۀ این فعالیت میدانی – مطالعاتی همچنان در کرانه شمالی خلیج فارس و با تأکید بر بنادر تاریخی استان هرمزگان ادامه دارد.

سپاسگزاری

در پایان نگارنده برخود لازم می داند از زحمات جناب آقای بناوند مدیرکل محترم میراث فرهنگی استان هرمزگان، جناب آقای نوروزی معاونت محترم اداره کل میراث فرهنگی استان هرمزگان، جناب آقای سپهر زارعی کارشناس محترم میراث فرهنگی استان هرمزگان، جناب آقای فرهاد محمدیان، جناب آقای شعیب دهدار، جناب آقای عرفان صمیمی، سرکار خانم هدی آشناگر و سرکار خانم خدیجه آشناگر، جناب آقای فرخزاد، جناب آقای مهیا، جناب آقای ملا غلام دیوانی و استاد عبدالله گرانی و مردم شریف بندر دیوان تقدیر و تشکر نماید.

منابع

گفتگوی شخصی «جناب آقای فرهاد فرخزاد – عمارت فکری بندرلنگه».

گفتگوی شخصی «جناب آقای ملاغلام دیوانی – بندر دیوان».

گفتگوی شخصی «استاد عبدالله گرانی – بندر دیوان».

Carter, R. 2005. The History and Prehistory of Pearling in the Persian Gulf. Journal of the Economic and Social History of the Orient 48(2): 139–209.

Frost, H., 1963. From rope to chain on the development of anchors in the Mediterranean. The Mariner’s Mirror 49(1): 1–20.

Frost, H., H.J.K. Jenkins, D. Hepper, B.S. Kirby and J. Pacitti 1993. NOTES. The Mariner’s Mirror 79(4): 449– 467.

Lorimer, J.G. 1915. Gazetteer of the Persian Gulf, Oman and Central Arabia. Volume 1: Historical. Calcutta. Ireland: Irish Academic Press.
Potts, D.T. 1998. Seas of Change, in P. Hellyer (ed.) Waves of Time: the Maritime History of the United Arab Emirates: 44–67. London: Trident Press.
Toth, J.A. 2002. Composite stone anchors in the ancient Mediterranean (typology, chronology and their role in the reconstruction of ancient trade). Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae 53.
Tripati, S., A.S. Gaur, A.S. Sundaresh and S.N. Bandodker 1998. Historical period stone anchors from Vijaydurg on the west coast of India. Bulletin of the Australian Institute for Maritime Archaeology 22: 1–8.
Tripati, S., A. Manikfan, and M. Mohamed 2005. An Indo‐Arabian Type of Stone Anchor from Kannur, Kerala, West Coast of India. International Journal of Nautical Archaeology 34(1): 131–137.
Khakzad, S. Moosaie, A. 2019. An Account of Stone Anchors Along the Northern Shoreline of the Persian Gulf. Presented at Society for Historical Archaeology, St. Charles, MO. Pp: 38 – 48.