بسیاری از طرح های پته برگرفته از جغرافیای محلی هستند

ایسنا/ براساس آخرین خبر و گزارش های منتشر شده، بسیاری از طرح های پته برگرفته از جغرافیای محلی هستند.

الهام صمدی مقدم، یک کارشناس صنایع دستی به معرفی هنر پته دوزی و تاریخچه آن پرداخت و اظهار کرد: ما برای تعریف هنر پته دوزی در ابتدا باید به معرفی سوزن دوزی بپردازیم. سوزن دوزی هنر نقش آفرینی روی سطح پارچه به وسیله سوزن و یا قلاب است. ما حدود 115 رشته مستقل سوزن دوزی و 120 نوع دوخت داریم. کاربرد این هنر بیشتر به زمان گذشته باز میگردد هر چند تا حدودی در زندگی روزمره امروزی در حال جا باز کردن است.

وی پیرامون اینکه بسیاری از طرح های پته برگرفته از جغرافیای محلی هستند، ادامه داد: در زمانهای قدیم از سوزن دوزی بیشتر در راستای آرایش و تزئین لباس های درباریان استفاده میشد. لباس خشایارشاه و همسرش از نمونه های بارز استفاده از این هنر بودند. همچنین نوع سوزن دوزی هویتی برای افراد بشمار می آمد. افراد براساس سوزن دوزی روی لباس یک فرد به مرد یا زن بودن او پی می بردند. همچنین قوم، طایفه، محل زندگی او و اعتقادات مذهبی از این راه تشخیص داده میشد. البته گفته می شود که از این هنر گاهی برای طلسم نیز استفاده میشده است.

این کارشناس صنایع دستی افزود: پته دوزی یکی از همان 115 رشته مستقل سوزن دوزی است که یکی از دوخت های سنتی ایران و دوخت اصیل کرمان بشمار می آید. در فرهنگ لغت دهخدا معنی لغوی پت یا پته که در کرمان به آن پُت نیز می گویند به معنای کُرکی است که از شانه زدن موی بز بر روی شانه بجا می ماند. نخ پته دوزی از همین کرک ها تهیه می شود که امروزه قیمت بالایی دارند.

قدیمی ترین پته مربوط به قرن 12 است

صمدی خاطرنشان کرد: قدمت پته دوزی به سالیان دراز که بعضی آن را با قدمت قالی کرمان یکی می دانند، باز می گردد. در حال حاضر از آنجا که پته چندان زیادی باقی نمانده تاریخ مشخصی از پته دوزی در دسترس نیست. تنها می دانیم قدیمی ترین پته مربوط به قرن 12 و معروف ترین آن مربوط به پته شاه نعمت الله نبی است.

عدم تمایل به ساده پوشی سبب شد تا هنر پته دوزی رونق گیرد

وی در خصوص اینکه چرا در زمان های قدیم مردم از پته دوزی استفاده میکردند، تشریح کرد: در گذشته شال هایی که در مناطقی چون کشمیر، اصفهان، کرمان و یزد بافته میشد دارای ارزش بالایی بودند و تولید کننده تمایل نداشت تا به شکلی ساده دوخته شوند. به مرور زمان ساکنان کرمان برآن شدند تا بر روی شال ها دوخت هایی بزنند و این موضوع مقدمات تولید پته دوزی را فراهم آورد.

این کارشناس صنایع دستی در مورد اصطلاحات رایج در هنر پته دوزی گفت: در اصطلاح به پارچه پته دوزی «شال» می گویند که عریض نیز از اسامی دیگر آن است. «ریس» همان نخ پته دوزی است و به طرح اندازی بر روی پارچه «گرته زنی» گفته می شود. اصولا گرته زنی به روش های متفاوتی اتفاق می افتد اما معروف ترین آن سوراخ کردن و ردانداختن به وسیله زغال بر روی پارچه است.

صمدی ابراز کرد: بطور کل پته دوزی در کرمان یک کار مشترک یا به عبارتی خانوادگی بین زنان و مردان است. خانم ها به کار دوخت مشغول هستند و آقایان کار طرح اندازی را انجام می دهند. اصولا استادکارهای طراح قالی در زمینه طراحی پته نیز فعالیت دارند و از طرح های خود در هر 2 زمینه استفاده می کنند.

وی ادامه داد: این طرح ها برگرفته از جغرافیای همان منطقه است و از آنجا که کرمان یک منطقه کویری و خشک بحساب می آید، هنرمندان ساکن در این ناحیه سعی می کنند تا در طرح های خود فقدان سرسبزی و طراوت را که در محیط اطراف حس کرده اند به تصویر بکشند.

صمدی بیان کرد: فرهنگ را میتوان دومین عامل موثر در طرح ها و نقش های بکار رفته در پته هر منطقه ای دانست. یکی از آیین های موثر در نقوش پته آیین زرتشت است. طرح های سرو جاودان و خورشید یا شمسه، 2 طرحی هستند که در آیین زرتشتی از اهمیت زیادی برخوردارند که به وفور در قالی و پته کرمان از آن ها استفاده می شود.

این کارشناس صنایع دستی گفت: اصولا در دوخت پته از نقوش گیاهی، هندسی یا انتزاعی، کتیبه ای و نقش پرندگان استفاده می شود؛ همچنین یکی از اصلی ترین نقش های استفاده شده در پته دوزی را میتوان نقش «بُته جقه» دانست که خود انواع مختلفی دارد. «بته سروی» طرح اصلی بته جقه بوده و علاوه بر آن بته بادامی، بته قهر و آشتی، بته مادر و بچه و بته خرقه انواعی هستند که از آنها به وفور در طراحی پته استفاده می شود.

هدیه و پیشکش پته نشان از ارزش بالای این اثر هنری داشت

صمدی در خصوص کاربردهای هنر پته دوزی تشریح کرد: در زمانهای قدیم برای ساخت رولحافی، سفره قندی، جا ادویه، روفرشی، لباس و ... از پته دوزی استفاده میشد. علاوه بر اینها استفاده از آن در هدیه و پیشکش در میان درباریان و اعیان از کاربردهای اصلی پته دوزی میان مردمان قدیم بود. پته زمان قاجاری که توسط ناصرالدین شاه به ملکه انگلستان هدیه داده شد مثال نقض این مورد است.

وی ادامه داد: لباسی به شکل قبا و به رنگ لیمویی بازمانده از نادرشاه افشار که به لباس نادری معروف است، بطور قطع مهم ترین لباسی است که با استفاده از هنر پته دوزی دوخته شد. افراد ثروتمند جامعه آن زمان برای تهیه و زینت بخشیدن به لباس های خود از پته دوزی استفاده میکردند.

استفاده از پته به عنوان وثیقه و پشتوانه مالی در ادوار گذشته

این کارشناس صنایع دستی بیان کرد: پته در زمانهای قدیم به قدری ارزش داشت که مردم از آن به عنوان وثیقه و پشتوانه مالی استفاده میکردند. آنها در زمانی که می خواستند از فردی پول یا شی باارزشی قرض بگیرند پته خود را به عنوان پشتوانه یا به اصطلاح گرو نزد آن فرد قرار می دادند.

صمدی در خصوص مواد اولیه دوخت پته عنوان کرد: اصولا دوخت پته فقط به یک پارچه و نخ نیاز دارد اما موارد مختلفی در به انجام رسیدن این کار دخیل هستند. مردم کرمان در زمان های قدیم و امروز به دلیل کویری بودن منطقه خود بیشتر به کار دامداری می پردازند. آنها سعی دارند تا از چیزی که برایشان محیا بوده و به اصطلاح دم دستشان بوده شال و نخ پته بدست آورند.

وی اضافه کرد: از آنجایی که دام های منطقه کرمان از پشم های با کیفیتی برخوردار هستند از همان ابتدا شرایط برای کار دوخت پته فراهم بود و اتفاقا یکی از دلایل مهم معروفیت قالی کرمان را نیز میتوان همین موضوع دانست.

این کارشناس صنایع دستی خاطرنشان کرد: استفاده از مواد طبیعی گیاهی و جانوری در رنگرزی پته در بالابردن سطح کیفیت این محصول نقش بسزایی دارد. در رنگرزی گیاهی از گیاهان روناس، اسپرک، پوست گردو، جاشیر و هر آنچه که در طبیعت از گیاه بدست می آید، استفاده می شود. در نوع دیگر از جانورانی استفاده می کنند که زیستگاهشان در کشور مکزیک است. این جانوران ساکن در طبیعت به رنگ قرمز بوده و بسیارریز هستند. با خشک کردن و سپس پودر کردن این جانوران قرمز بسیار خوش رنگی بدست می آید.

صمدی تصریح کرد: ضرب المثل «پته روی آب ریختن» که به معنای برملا کردن نیت فرد مقابل است برای همه ما آشناست. جالب است بدانید که این جمله در زمان قدیم برای کیفیت رنگ پته ها بکار برده میشد. تولیدکنندگان پته برای آنکه بفهمند رنگ پته خوب است یا خیر آن را درون آب قرار میدادند و اگر پته رنگ نمیداد یا به اصطلاح رنگ ها باهم قاطی نمیشد نشان دهنده آن بود که پته از کیفیت رنگ خوبی برخوردار است.

یک کارشناس صنایع دستی گفت: پته دوزی یکی از رشته های مستقل سوزن دوزی است که یکی از دوخت های سنتی ایران و دوخت اصیل کرمان بشمار می آید. در فرهنگ لغت دهخدا معنی لغوی پت یا پته که در کرمان به آن پُت نیز می گویند به معنای کُرکی است که از شانه زدن موی بز بر روی شانه بجا می ماند.

اوج شکوفایی هنر پته دوزی در زمان صفویه اتفاق افتاده است

وی در خصوص دوران مختلف تاریخی پته تشریح کرد: دوخت و استفاده از پته در دوران های مختلف پادشاهی ایران چندان یکسان نبوده است. بهتراست نوع پته را به دوران های مختلف حکومتی ایران تقسیم بندی کنیم؛ در سلسله های مختلف دیدگاه مردم نسبت به دوخت و استفاده از پته تغییر میکرده است. اولین دسته بندی به دوران پادشاهی زندیه و صفویه باز میگردد.

این کارشناس صنایع دستی گفت: همانطور که می دانید اوج شکوفایی هنر پته دوزی در زمان صفویه اتفاق افتاده است. در آن بازه زمانی تمام طرح ها اصیل و نمادگونه بودند، نقش ها همه ظریف و تعداد تنوع دوخت بالا بود. چیزی حدود 30 رنگ نخ در بافت پته استفاده میشد. ظرافت و کیفیت دوخت شال و نخ پته دوزی بسیار بالا بود. در آن دوارن نیز گاهی از نخ طلا، نقره و یا ابریشم در پته دوزی استفاده میکردند.

طرح پته در دوران قاجار ظرافت دوره های قبل را نداشت

صمدی در خصوص پته های دوران قاجار گفت: این دوران تنها یک تفاوت با دوران های قبل از خود داشت. طرح ها دیگر ظرافت قبل را نداشتند و مقداری درشت تر شدند و به مرور در این دوران بود که متن دوزی وارد حرفه پته دوزی شد.

وی بیان کرد: پته ها در دوران پهلوی بیشتر حالت بازاری به خود می گیرند، نمره نخ ها از 50 به 14 تقلیل پیدا می کند، مسلما با استفاده از این نخ پارچه های ضخیم تری تولید می شدند. در این دوران با صنعتی شدن دنیا پته ها با ماشین بافته میشدند. از آنجا که رسم طرح های ظریف با نخ های درشت بقدری مشکل بود متن دوزی در پته ها کاربرد زیادی پیدا کرد و استفاده از رنگ نخ های شیمیایی ترجیح داده شد. همچنین تنوع رنگ ها از 30 به 8 رنگ کاهش پیدا میکند.

این کارشناس صنایع دستی خاطرنشان کرد: چند سالی است که وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نسبت به تمامی صنایع دستی همچون پته دوزی اقبال خاصی نشان میدهد. هنرمندان در کرمان تمایل دارند که پته و پته دوزی به آن اصالت قدیم خود بازگردد. این روزها از رنگ های شیمیایی استفاده نمی کنند و طرح هایی را بکار می برند که بازآفرینی طرح های قدیمی باشند. امیدواریم اتفاقات خوبی برای هنر پته دوزی در راه باشد.