آیا آتشکده نیاسر کاربرد نجومی و تقویمی دارد؟

ایرنا/ بدنبال آخرین خبرهای بدست رسیده، این پرسش مطرح می گردد که آیا آتشکده نیاسر کاربرد نجومی و تقویمی دارد؟

چارطاقی ها، سازه هایی کهن از دوره ایران باستان هستند. اگر چه نمیتوان به صراحت گفت ولی بسیاری بر این باور هستند که این سازه ها، بناهای آئینی قبل از اسلام در ایران بوده اند. آتشکده نیاسر (شماره ثبت ملی 316 سال 1317) یکی از سالم ترین نمونه های برجای مانده در ارتفاعات نیاسر کاشان بجا مانده از اواخر دوران اشکانی و اوایل دوران ساسانی است، کارکرد و عنوان صحیح آن آتشکده اما اساس معماری آن بر مبنای چارطاقی طراحی و ساخته شده است و به گفته منابع بومی و محلی یک آتشدان با ارتفاع تقریبا 1.5 متر هم داشته است.

آتشکده نیاسر که در رده یکی از معروف ترین چهارطاقی های ایران قرار دارد، از دو جهت مهم است یکی از نظر استحکام در معماری است، زیرا به عنوان یک بنای با قدمت حدود دو هزار سال همچنان پابرجا است و دوم اینکه ساختار گنبدی سقف آن است که در قرون بعدی از آن در ساخت بناهای مذهبی همچون کلیساها، مسجدها الگوبرداری شده است. البته برخی از پژوهشگران برای این بنای باستانی، کاربری هایی مانند نشان راهیابی، بنای یادبود، آتشگاه و قبر بزرگان، رصدخانه و حتی بنایی که با آن میتوان اعتدالین و انقلابین را مشخص کرد، مطرح کرده اند.

در این زمینه با ایرج صفایی، مسئول رصدخانه دانشگاه کاشان که در شهر نیاسر قرار دارد، گفت و گو کردیم. او طی یک دهه تحقیق میدانی و تمرکز بر طراحی و معماری بنا و عکاسی از طلوع خورشید در روزهای نخستین هر فصل سال مقاله ای با عنوان «نقدی بر نظریه تعیین ابتدای فصلها در آتشکده نیاسر» منتشر کره است.

نوروز و یلدا طلوع خورشید را از زوایه آتشکده عکاسی کردم

صفایی پیرامون اینکه آیا آتشکده نیاسر کاربرد نجومی و تقویمی دارد؟ گفت: از زمان راه اندازی رصدخانه دانشگاه کاشان در نیاسر در سال 1385 که مسئولیت این مکان علمی و پژوهشی را برعهده گرفتم، درباره نظریه رضا مرادی غیاث آبادی که به عنوان پژوهشگر آزاد درباره چارطاقی های ایران از جمله آتشکده نیاسر انجام داده، بیطرفانه تحقیقاتی را شروع کردم.

مسئول رصدخانه دانشگاه کاشان اظهار داشت: این پژوهشگر نظریه خود را در دو کتاب بناهای تقویمی و نجومی ایران (رصدخانه های ایران) و چارطاقی ها در مورد آتشکده نیاسر این گونه بیان می کند که زاویه قرارگیری و تناسبات سازه آتشکده نیاسر طوری است که طلوع خورشید در روز نخست هر فصل بر محورهای خاصی از بنا انطباق داشته و از این رو، قابلیت تعیین آغاز فصل ها را دارد.

وی بیان کرد: در ابتدا این نظریه را پذیرفته بودم، اما معتقد بودم مبانی محاسبات این نظریه دارای اشتباهاتی است که نیازمند بررسی و توجه به آن از زوایای مشخص دارد. به همین منظور در یک دوره تحقیقاتی بیش از یک دهه گذشته در نوروز و آغاز تابستان همچنین در زمان شروع پاییز و حتی یلدا زمستان (اعتدالین و انقلابین) در نیاسر ماندم و بر روی آتشکده تمرکز کردم. از چند روز پیش از آغاز هر فصل طلوع آفتاب را از منظر و زاویه بسته میان ستون های آتشکده رصد، عکاسی و ثبت کردم.

انقلاب تابستانی و زمستانی | نگارش و تدوین نخستین زیج جهان در دوران ساسانی

صفایی در توضیح انقلابین و اعتدالین گفت: در گاهشماری ایرانی، انقلاب تابستانی تقریبا منطبق یکم تیر ماه و در آغاز فصل تابستان است، یکم فروردین و اول مهرماه هم که طول شب و روز برابر است اعتدال بهاری و اعتدال پاییزی می نامند و آغاز فصل زمستان را در اول دی ماه را هم انقلاب زمستانی می گویند.

مسئول رصدخانه دانشگاه کاشان گفت: انقلاب تابستانی یک روز یا یک شب نیست، بلکه مانند زمان سال تحویل یک لحظه از 31 خرداد تا اول تیر یا به عبارتی بطور متوسط بعد از 92 روز و 18 ساعت از تحویل سال جدید رخ می دهد.

وی اظهار داشت: در لحظه تحویل سال یا همان اعتدال بهاری زاویه میل خورشیدی صفر است و بعد از آن شروع به افزایش می کند که بیشترین مقدار آن در زمان وقوع انقلاب تابستانی است که باعث بوجود آمدن طولانی ترین روز سال می شود. در انقلاب تابستانی زاویه میل خورشید بیش از هر زمان دیگر (تقریبا به اندازه 23٫5 درجه) است. از لحظه وقوع انقلاب تابستانی زاویه میل خورشید شروع به کاهش می کند و حرکتش معکوس می شود و به مرور طول روز کوتاه و طول شب بیشتر می شود.

صفایی با بیان اینکه برای گاهشماری خورشیدی در ایران باستان از ابزارهای دقیقی استفاده می کردند، افزود: تقویم امروزی میراث آن زمان بوده که منجمانی در قرون بعدی آن را احیا کردند، حتی در دوران ساسانی نخستین زیج دنیا در ایران نگارش و تدوین شده است، زیج مجموعه ای کامل از داده های رصدی در بازه زمانی حدود 30 ساله است که بعدها براساس آن تقویم ها را می نگارند.

آتشکده نیاسر دقت لازم را به عنوان رصدخانه ندارد

صفایی به انتشار مقاله علمی خود درباره دقت آتشکده نیاسر در تعیین اعتدالین و انقلابین اشاره کرد و گفت: در این مطالعات حتی بررسی مهندسی و نقشه برداری سازه را هم انجام دادم، در ساختار ستون ها به ویژه در پایین آن، در اندازه پایه ها و زاویه میان ستونی دقت آنچنانی وجود ندارد که به راحتی هم قابل تشخیص است. البته استدلال اصلی من در مقاله ام صرفا مهندسی سازه نیست.

مسئول رصدخانه دانشگاه کاشان توضیح داد: در برخی از سازه رصدخانه های قدیمی دقت در حد دقیقه و ثانیه قوسی وجود دارد. بنابراین برای یک سازه رصدی دست کم باید دقت در اندازه درجه قوسی باید وجود داشته باشد که مطابق با تحقیق انجام شده آتشکده نیاسر این دقت را ندارد.

وی با اشاره به وجود آتشکده های مختلف در اطراف کاشان و نطنز و استان مرکزی و شمال و جنوب شرق کشور گفت: بسیاری از این آتشکده های کشور را از نزدیک مطالعه و نقشه برداری کردم. حتی به زابل مسافرت کردم تا بنای باستانی را که به دهانه غلامان معروف است و برخی می گویند «همان رصدخانه باستانی نیمروزان است»، بررسی کنم که به این نتیجه رسیدم چنین ویژگی در آن سازه وجود ندارد.

مسئول رصدخانه دانشگاه کاشان به اصالت و قدمت دانش نجوم و علم هیات نزد ایرانیان اشاره کرد و گفت: ما از هزاران سال پیش گاهشماری خوشیدی را داشتیم، در این گاهشماری ایرانی نام ماه ها برگرفته از کتاب اوستا است این گاهشماری در که طول زمان تکامل یافته است دقیق ترین گاه شماری دنیا است.

صفایی خاطرنشان کرد: زیج شهریاری به عنوان نخستین زیج ثبت شده در جهان هم در دوره ساسانی نگارش شده است؛ قابل پذیرش نیست بنایی مربوط به همان دوران به عنوان یک سازه اندازه گیری نجومی احداث شود، اما برای سنجش یک رویداد نجومی، اختلاف محاسبه ای حدود 30تا 60 روز را ثبت کند.

آتشکده نیاسر کاربرد در تعیین ابتدای فصل ها را ندارد

صفایی اظهار داشت: با توجه به محاسبات، اندازه گیری ها و مشاهدات میدانی و همچنین تعریف پارامتر سعت مشرق، امتداد طلوع خورشید در آغاز هیچکدام از فصل ها بر محورهای آتشکده نیاسر منطبق نمی شود؛ زیرا در اعتدالین، یعنی روز نخست فصل بهار و پاییز، خورشید از هیچ زاویه خاصی طلوع نمی کند. همچنین در انقلاب تابستانی یعنی روز نخست فصل تابستان و انقلاب زمستانی؛ یعنی نخستین روز زمستان نیز دقت لازم را ندارد.

مسئول رصدخانه دانشگاه کاشان توضیح داد: براساس محاسبات، عرض جغرافیایی آتشکده نیاسر حدود 34 درجه است. پس، بیشینه سعت مشرق حدود 29 درجه است. یعنی در اولین روز تابستان، خورشید از سمت حدود 61 درجه (نسبت به شمال) و در روز اول زمستان از سمت حدود 119 درجه طلوع می کند. تغییرات زاویه میل خورشید در روزهای قبل و بعد از انقلابین بسیار کم است.

وی افزود: اندازه گیری تغییرات سعت مشرق در روزهای آغاز ه فصل باید بسیار دقیق باشد. اما نحوه طراحی و قرارگیری ستون های آتشکده نیاسر این دقت را ندارد. یعنی برای حدود یک ماه، به نظر می رسد خورشید تقریباً از یک نقطه طلوع می کند. بنابراین نمیتوان از آتشکده نیاسر برای مشخص کردن روز اول تابستان و روز اول زمستان استفاده کنیم.

صفایی با رد کردن رصدخانه بودن آتشکده نیاسر گفت: رصدخانه به جایگاه پژوهشی نجومی گفته می شود، اما بناهای چارطاقی در ایران و البته آتشکده نیاسر ظاهراً چنین کاربردی نداشته اند. در طول تاریخ ستاره شناسان همواره دقیق ترین فناوری روز را برای مشاهده و ثبت پدیده های نجومی استفاده میکردند با نگاهی به آتشکده نیاسر میتوان دریافت که ستون های این بنا با چنان دقتی که درخور نجوم آن زمان باشد، ساخته نشده است.

مسئول رصدخانه دانشگاه کاشان گفت: رویکرد تقویمی بناهایی که با طلوع و غروب خورشید قرار بوده روز یا روزهای خاصی از سال را مشخص کنند باید با اندازه گیری دقیق باشد؛ البته باید در راستای محاسبه دقیق سعت مشرق یا سعت مغرب انجام شود و نتایج با مشاهده کامل تایید شود. بنابراین به سادگی نمیتوان کاربری نجومی یا کاربرد تقویمی را به یک بنا نسبت داد. در نتیجه معتقدم که آتشکده نیاسر شاخص دقیقی برای تعیین آغاز بهار و پاییز (اعتدالین) و آغاز تابستان و زمستان (انقلابین) نیست.