برپایی نذر ریشه به مثابه آیین عاشورایی فاطمی در روستای برغان است

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده، برپایی نذر ریشه به مثابه آیین عاشورایی فاطمی در روستای برغان است.

براساس یکی از نسخ خطی موجود، مردم روستای برغان بویژه خانواده های بکایی، برغانی، شهیدی و کرمی سالیان درازی است که مراسم نذر ریشه را برگزار می کنند. مردم برغان بر این باورند که این مراسم پیش از ساخت حسینیه اعظم یعنی حدود بیش از 400 سال پیش برگزار میشده است. این مراسم همچنان در روستای برغان و حتی برغانی های ساکن شهرهای دیگری مثل کرج، قزوین و… اجرا می شود.

مراسم نذر ریشه یک کار گروهی است که زنان نقش اصلی را در آن دارند و مردها فقط برای حمل کیسه های گندم و آرد و دیگ ها و برافروختن آتش کمک می کنند. هر کس از اهالی روستا که نذر خاصی مثل شفای بیمار دارد، نیت می کند و معمولا چند خانواده از اهالی روستا کمک می کنند تا این مراسم برپا شود. برای پختن سمنو آب باران نیسان یا آب پاک، آرد گندم و شیره جوانه گندم، دیگ مسین و یک پاروک لازم است. گندم و آرد ممکن است به وسیله چند خانواده تهیه شود.

در حین بررسی میدانی، عباس خاوری یکی از اهالی برغان به نکته ای اشاره کرد که بسیار حائز اهمیت است. او به یاد دارد که در کودکی پدربزرگش ابتدا کیسه های گندم را به مسجد اعظم برغان برده و برای مدت یک شب در داخل درخت چنار کهنسال شمالی مسجد اعظم برغان میگذاشته و هرکسی که نذر داشته پارچه سبزی را در همان شب به بخشی از داخل تنه درخت می بسته و اعتقاد داشته اند که موجب تبرک گندم و برآورده شدن قطعی نذر میشده است. عباس خاوری همچنین به یاد دارد که آرد مورد استفاده در سمنو از گندم های بوده که در داخل تنه درخت نگهداری میشده است.

زنان گندم و آرد را به وسیله دستاس در حسینیه اعظم تهیه کرده و به خانه صاحب نذر می برند. گندم ها را بر روی سبدهای چوبی پهن می ریزند و پنج روز تا یک هفته در زیرزمین جای خشک و خنک نگهداری می کنند تا جوانه بزند و مدام به آن سرکشی می کنند. در این مراسم از آنجاکه جوانه گندم در تهیه سمنوی برغان بیشتر از نقاط دیگر استفاده شد. از همین رو به نام نذر ریشه نامگذاری شده است. زنان هنگامیکه جوانه را برای تهیه شیره آماده می کنند، آیات قرآن را می خوانند.

تا به اینجای پژوهش ارتباط مستقیم و همزمان این آیین با میراث طبیعی، درخت چنار کهنسال شمالی برغان و میراث تاریخی فرهنگی حسینیه اعظم برغان و ترکیب این میراث ناملموس با میراث طبیعی و تاریخی فرهنگی از بارزترین شاخصه ها و ویژگی های این مراث ناملموس است که تاکنون در هیچ یک از پرونده های ثبت میراث ناملموس مشاهده نشده است. همکاری چند خانواده نیز برای تهیه مقدمات و مواد نذر دومین ویژگی این آئین است که دانش مدیرت سنتی در قالب تقسیم وظایفی چون پاک کردن گندم، آماده سازی گندم، تهیه آرد، آماده سازی آرد، تهیه و آماده کردن جوانه گندم، تهیه سوخت و… و هم بستگی بین جماعت روستا با ایجاد حس تعاون، وحدت و یکپارچگی را سبب می شود.

ساعت هشت تا 9 شب همه زن ها دور دیگ نذری گرد هم می آیند و یکی از آنها کبریتی به دست میگیرد و با گفتن «بسم الله» اجاق را روشن می کند و صیغه نذر خوانده می شود. در این هنگام همه حاضران، دعای زیارت نامه دوازده امام را زیر لب می خوانند. پس از آنکه دیگ گرم شد، صاحبخانه که نذردار اصلی و همچنین پزنده سمنو است پاروک را با دو دست می گیرد و چند دور با آن سمنو را به هم می زند. پس از او زنهای دیگر یکایک همین کار را می کنند. وقتی که سمنو به قل قل افتاد زنهایی که نذر ریختن پسته یا بادام در دیگ سمنو دارند نذری خود را مشت مشت در آن می ریزند. پختن سمنو تا نزدیک سحر به درازا میکشد، پس از آن پاروک را کنار می گذارند و سمنو را دم می کنند.

آنگاه پس از گرفتن وضو به نماز می ایستند و پیش از آنکه سمنو سرخ شود و نماز صبح بخوانند دو رکعت نماز حاجت می گذارند. پس از پایان نماز حاجت، نشسته می مانند و دستها را گشاده در برابر صورت خود نگاه می دارند و آرزوی خویش را با توسل به حضرت فاطمه از خداوند خواستار می شوند و شرط می کنند که اگر نیازشان برآورده شود سال دیگر در سمنوپزان دیگری دو یا چند برابر آرد یا پسته یا بادام خواهیم آورد یا خود سمنوی نذری خواهیم پخت.

برخی از نذرداران سمنو عقیده دارند که پس از دم کردن دیگ، حضرت فاطمه مانند دیگر گروه زنان به محل سمنوپزان می آید و در پای دیگ نماز می گذارد، از این رو جانماز خاصی در گوشه ای از آن محل می گسترند که کسی حق نماز خواندن در آن ندارد. پس از اینکه نماز و دعا به پایان رسید چند ساعتی می آسایند و سپس دوباره دور دیگ گردهم می آیند و زن نذردار اصلی، در آن را بر میدارد و به سمنوی پخته نگاه می کند که آیا جای سرانگشت یا پنجه حضرت فاطمه در آن مانده است یا نه؟

اگر ببیند بسیار شادمان خواهد شد. آنگاه خود او نخستین ملاقه سمنو را در کاسه ای می ریزد و حاضران نیز شادی می کنند و کف می زنند و به کشیدن سمنو از دیگ و ریختن آن در کاسه ها می پردازند، هر کاسه را در سینی کوچکی می گذارند و بر روی آن حوله ای می کشند و به خانه یکی از خویشان، دوستان یا همسایگان می فرستند، هر کسی که سمنوی نذری برای او فرستاده می شود، پس از دعا برای نذردار و خالی کردن کاسه، مقداری شیرینی، قند و نبات در آن می گذارند و به خانه صاحبش پس می فرستند که به اصطلاح کاسه همسایه نیز نامیده می شود.

در تمام مدت روند تهیه نذری، دختران و پسران جوان در کنار پیران کسب تجربه می کنند و چگونگی کار را می آموزند. انتقال سینه به سینه این دانش سنتی یعنی حضور فعال جوانان با نظارت بزرگان و پیران، میزان ریشه جوانه گندم، شیوه استفاده از دستاس، دستورالعمل پخت، میزان شعله آتش و… از دیگر شاخصه های این میراث ناملموس است که در بین پرونده های ثبتی کشور، نخستین پرونده ای است که آموزش نیز در آن وجود دارد.

مراسم نذر ریشه همچنان در میان روستانشینان برغان زنده مانده و در حال برگزاری است اما در سالهای اخیر قرار دادن گندم در داخل درخت کهنسال چنار شمالی برغان و تهیه آرد در بنای تاریخی حسینیه اعظم برغان کمرنگ شده که اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان البرز با همکاری شورای روستای برغان در حال تهیه برنامه ای برای باز زنده سازی این آیین اصیل عاشورایی فاطمی به شکل نخستین خود است.