قلعه رودخان گیلان در نگاه سیاحان

میراث آریا/ این خبر پیرامون قلعه رودخان گیلان در نگاه سیاحان برای شما مخاطبان گرامی نگارش شده است.

این قلعه به قلعه رودخان و قلعه هزار پله مشهور بوده که در کاوش های باستان شناسی اخیر 935 پله آن عیان شده است. در متون تاریخی این قلعه را قلعه حسامی، قلعه سکسال و سگساز نامیده اند.

این قلعه در 23 کیلومتری جنوب غربی شهر فومن، در ارتفاعات دهستان گوراب پس شهرستان فومن، بر روی یال کوه، بین دو دره و در ارتفاع 687 تا 778 متری سطح دریا واقع شد. برای رسیدن به قلعه باید از فومن به گوراب پس رفت و پس از گذشتن از روستاهای کوچک و بزرگ به روستای قلعه رودخان رسید. از آنجا حدود 3000 متر جاده خاکی را باید پیمود تا به قلعه دهنه رسید و سپس با ورود به اراضی پارک جنگلی قلعه رودخان، از مسیر پله ای 1500 متری صعود کرد.

براساس مقاله قلعه رودخان گیلان در نگاه سیاحان باید بدانید که در نوشته های سیاحان خارجی و داخلی قبل از قرن دهم هجری نامی از قلعه رودخان نیامده است.

رابینو به نقل از خودزکو درباره این قلعه نوشت: «قلعه رودخان دژی است کوهستانی در بالای کوهی در قسمت علیای رودخانه ای به همین نام. بام روی آن از سنگ و آجر است، طرفین در ورودی دو برج دفاعی مستحکم است. بر بالای در، کتیبه ای است که مطالب زیر بر سنگی حک شده است: «این قلعه که به نام قلعه حسامی است نخستین بار در 918 تا 921 هجری قمری به امر سلطان حسام الدین بن امیره دباج بن امیره علاءالدین اسحقی تجدید بنا شد. (رابینو: 1350.187) این کتیبه را کمال الدین بن محمد گیلانی نوشت. عبارت آن از خان احمدخان شیروانی و تحریر آن از حسین الخراسانی است.» (همان، صفحه 11)

هدایت خان، حاکم فومن در سال 1175 هجری قمری هنگام قیام علیه کریم خان زند به تعمیر این قلعه پرداخت و توپهایی را در آنجا نصب کرد. (همان، صفحه 187)

رابینو قلعه رودخان را دژی در میان ارتفاعات جنگلی دهکده قلعه رودخان در علی آباد فومن و در جنوب غربی روستای فومن وصف کرده است.

منوچهر ستوده درباره این قلعه نوشت: «دژی که به نام قلعه رودخان خوانده می شود، سومین بنا از بناهای عجیب هفتگانه گیلان است. من دژهای زیادی را دیدم و مطالعه کردم، تاکنون دژی به این عظمت و استحکام ندیده بودم. شاید بتوان این دژ را یکی از دژهای عجیب ایران دانست. تنها دژی که می تواند برابر و همسرا و باشد، قلعه استخر فارس است. دژهای خراسان، الموت، رودبار و طارم زنجان در مقابل این دژ بسیار کوچک و ناچیزند.» (1349، جلد 2، صفحه 157)

به نظر می رسد دژ قلعه رودخان دارای دو کتیبه بوده است. یکی از کتیبه ها را خودزکو خوانده، ثبت و نقل کرد اما هنگام بازدید ستوده، این کتیبه وجود نداشته است. ستوده کتیبه دیگری را دیده و آن را چنین شرح داده است: «جلوی درب ورودی قلعه پایه ای ستونی از سنگ سفید است که طول فعلی آن 77 سانتیمتر و عرض آن حدود 33 و طول پایه آن 35 و عرض آن 25 سانتیمتر است و این عبارات به خط خوش نستعلیق بر آن حک شده است و علاءالدین اسحقی خلد ملکه و سلطانه در تاریخ ثمان عشر و تسعمایه این قلعه مبارکه را که مسمی به قلعه حسامی است و هرگز درجه تعمیر نیافته… 918 دانا چون دهر دشمن خوی هرزه جوی… خویش اظهار کند و عهد…، مابقی مطالب آن فرسوده شده و از میان رفته است.»

کتیبه ای که خودزکو و ستوده از آنها یاد کرده اند، در بالای سر در ورودی قلعه نیست. برخی از اهالی می گویند مردی هندی این سنگ را از محل خود کنده و پایین انداخته است و دیگران آن را شکستند و دور انداختند.

براساس مقاله قلعه رودخان گیلان در نگاه سیاحان باید بدانید که بعدها کارگران قلعه رودخان قسمتهایی از کتیبه قلعه را یافتند و تحویل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری گیلان دادند. در حال حاضر، بخشی از این کتیبه در موزه رشت نگهداری می شود.

براساس مقاله قلعه رودخان گیلان در نگاه سیاحان باید بدانید که قلعه رودخان یکبار به امر حسام الدین بن امیره دباج فومنی از تاریخ 918 تا 921 هجری قمری مرمت شد. بار دیگر در زمان هدایت خان فومنی برای دفاع ترمیم و تجهیز گردید.

از آن به بعد این بنای استوار متروک شده است و شرایط اقلیمی، رطوبت بسیار زیاد، گیاهان خودرو و درختان تنومند چند صد ساله آن را تهدید می کنند. از سال 1377 بخش هایی از قلعه، شامل برج های دیدبانی، قراول خانه ها و سکونتگاه سربازان، بازسازی و مرمت شده است.

مجموعه قلعه رودخان با مساحت 50هزار متر مربع با کشیدگی غربی شرقی بر روی یال طاقدیس مانندی که ادامه رشته کوههای ماسوله داغ و پشت کوه است، بنا شده است. این کشیدگی در قسمت شرقی قلعه همچون بخش های شمالی و جنوبی با رسیدن به پرتگاه صخره ای قطع میگردد. شکل کلی قلعه نامنظم است و از سه بخش شرقی، میانی و غربی تشکیل شده است.

بخش میانی، شامل دروازه ورودی و چندین برج و فضاهای مسکونی است. بخش شرقی وسعتی کمتر از بخش غربی دارد و به نظر می رسد مهمترین قسمت قلعه است، چرا که دارای ورودی جداگانه است. این ورودی همچون هشتی ورودی میانی (در اصلی) است و آن را از سایر بخشها جدا می کند. درب اضطراری (دزد در) در این ضلع قرار دارد. بخش غربی بالاتر از سایر بخش ها قرار دارد، آب انبار، قراول خانه ها، برج ها و بناهایی که ستوده آنها را شاه نشین نامیده، در این بخش قرار دارند.

دروازه ورودی قلعه، در ضلع شمالی از هیبت و صلابت خاصی برخوردار است. در دو طرف آن دو برج توپر قرار دارد. در دو طرف آن دو سکو از جنس سنگ لاشه بچشم می خورد که محل استقرار سربازان بوده است. پس از عبور از درب ورودی، دالانی است با عرض 250 و طول 750 سانتیمتر. در دو طرف آن فضاهایی مستطیلی به ابعاد 350*250 سانتیمتر وجود دارد. سقف دالان و فضاهای دو طرف آن آجری ضربی است.

پس از این فضا، صحن قلعه یا بخش میانی است که با چند پله سنگی، به پشت بام سر در راه می برد و در دو طرف آن برج دیدبانی وجود دارد. این برج ها در قسمت تحتانی توپر هستند، ولی در قسمت فوقانی از داخل به صورت هشت ضلعی و از بیرون استوانه ای اند.

قراول خانه ها به دیوار اصلی قلعه متصلند و از دو بخش زیرساخت سنگی و اتاق آجری تشکیل شده اند. در قسمت پایین، برج ها نیم دایره ای و با سنگ و ملاط ساروج ساخته شده اند. برج های بخش دوم یعنی اتاق آجری کوچک، در یک طبقه و با مصالح آجر و ملاط ساروج ساخته شده اند. پوشش قراول خانه ها احتمالا گنبد آجری بود که بعضی از آنها تخریب شده است. ورودی اکثر قراول خانه ها از شرق و شمال بوده است.

دور تا دور قلعه از داخل و در امتداد دیوارهای آن، معبر احداث شده است. این معبر در نقاط مسطح، زیرسازی و روکش ساروجی دارد و در نقاط شیب دار پلکانی است. در شیب تند، پله ها بر روی سکو قرار دارند. ابعاد پله ها در جاهای مختلف متفاوت است. اکثر پله ها سنگی و برخی آجری هستند.

با توجه به دور از دسترس بودن قلعه، در ساخت آن سعی شده از مصالحی استفاده کنند که در داخل و پیرامون آن یافت میشد. از میلیون ها قطعه سنگ و آجر بدست آمده از داخل و محدوده پیرامون قلعه در پی سازی و سطح فوقانی قلعه استفاده کرده اند. در حدود 300 متری شمال قلعه و در مقابل درب ورودی، بقایایی از کوره های آجرپزی بدست آمده است. ملاط بکار رفته در احداث بنا از گچ و ساروج است. در پوشش داخلی، درها و پنجره ها از چوب استفاده شده است.

آب انبار در فاصله 160 متری دروازه ورودی در ضلع غربی و پایین ترین سطح قلعه قرار دارد. طرح این آب انبار از داخل هشت ضلعی و اندازه هر ضلع آن 2 متر است. کف آب انبار با سنگ مفروش است.

ارتفاع آن تا نوک پوشش گنبد 4.5 متر و جنس بدنه آن تا ارتفاع پاکار قوس از سنگ و بقیه از آجر است.

آب را از چشمه سارهای اطراف و بالای کوه با تنبوشه به این مکان هدایت میکردند.

بین برج های شمالی جنوبی دروازه شرقی قرار دارد. دو برج بلند در ضلع جنوبی و شمالی برای این بخش بسیار مهم بوده است. به نظر می رسد این بخش به دلیل قرار گرفتن برج ها بر روی سازه های دیگر و بکارگیری واحدهای کوچک و بزرگ در کنار آنها مرکز فروانروای قلعه رودخان بوده است.

پس از خروج از دالان وارد صحن بخش شرقی می شویم و بعد از عبور از چند پله سنگی به بهارخواب بالای دروازه می رسیم. در شمال و جنوب آن دو اتاق وجود دارد. برج و باروهای قلعه از دو طرف دروازه به سمت شرق ادامه می یابند. پله های سنگی و راهی نسبتا باریک، برج و باروها را به هم ارتباط می دهد. ایجاد دروازه عظیم و مستحکم، وجود قراول خانه ها و سکونتگاه سربازان، درب اضطراری، انبارهای آهک، کوره آجرپزی، ساختمان فرماندهان ارشد، زندان، انبارهایی از آجر، کف فرش های آجری و غیره نشان می دهد که این بخش به احتمال زیاد محل نگهداری تسلیحات، مواد غذایی و مصالح ساختمانی بوده و اهمیت فراوانی داشت.