مشکلات متعددی که باغستان سنتی قزوین با آنها دست به گریبان است

ایسنا/ این خبر پیرامون مشکلات متعددی که باغستان سنتی قزوین با آنها دست به گریبان است، برای شما نوشته شد.

چند سالی است که وعده های مسئولان برای احیا و حفاظت، گوش باغستان قزوین را پر کرده است، اما زمان عمل که می شود به نفع توسعه شهری امضای تخریب و از بین بردن آن را روی کاغذ می آورند.

قزوین شهری محصور در درختان و باغ های بزرگ که همچون نگینی در وسط باغ ها می درخشد. این جمله را پیانزو دل لاواله ایتالیایی در 1025 هجری قمری زمانی که میهمان شاه عباس بود، در توصیف قزوین گفت اما این روزها آنقدر این جمله غریب به نظر می آید که اگر پیانزو زنده بود و امروز گشتی در قزوین می زد، دیگر چنین عقیده ای نداشت.

هر چند از زمان پهلوی با کشیدن خط راه آهن بخشی از باغستان از بین رفت و شهر به سمت شمال شهر گسترش پیدا کرد، اما بیش از یک دهه است که این باغستان حال خوشی ندارد و هر روز به بهانه های مختلف تکه ای از این منطقه سبز و درختانش جای خود را به کارخانه ها، کارگاه های تجاری اداری، قبرستان، جاده ها، خانه ها و ... می دهند، بی آنکه به عواقبش فکر کنند. جالب تر آنکه همزمان با تعرض به جان باغستان، از آماده سازی پرونده آن برای ثبت در فهرست جهانی یونسکو خبر می دهند.

در طول این سالها از استانداری تا نماینده ولی فقیه، نماینده مجلس و دیگر مسئولان کشور بارها اخطار زوال باغستان سنتی قزوین را داده و احیا و حفظ آن خواستار شده اند. از سوی دیگر، برنامه های توسعه راهبردی شهر (CDS) و طرح های ویژه باغستان، حفظ باغستان را محور کلیدی توسعه شهر قزوین می دانند. در 10 سال گذشته طرح های مطالعاتی و ساماندهی متعددی روی باغستان انجام شده و بر ارزشمندی و ضرورت حفظ آن تأکید شد، بطوریکه در سال 94 شورای عالی معماری و شهرسازی ایران در راستای حفظ باغستان مصوبه ای صادر کرده و هرگونه تغییر در 2500 هکتار باغستان سنتی را ممنوع کرده است، اما در عمل بجای حفظ باغستان اقداماتی در راستای تخریب آن شکل گرفته است.

در تازه ترین مورد مجوز تخریب بخشی از اراضی باغستان به انگیزه احداث مجتمع اداری تجاری 12 طبقه صادر شده و در خبرها آمده که مدیرکل میراث فرهنگی قزوین نیز یکی از موافقان و امضا کنندگان اصلی این تغییر کاربری در کمیسیون ماده 5 بوده است.

شهرداری سال 93 درست سه ماه پس از آنکه باغستان ثبت ملی شده بود، خواستار خروج این اثر از ثبت شده بود. همان زمان یعنی سال 1393 کمیسیون ماده 5 و اداره کل راه و شهرسازی استان قزوین با تصویب طراحی در راستای ساماندهی یک بلوار، کمر به نابودی بخشی از این باغستان می بندد و حتی دو روز پس از اعلام مخالفت رسمی مدیرکل وقت میراث فرهنگی قزوین با این طرح، این اداره ابلاغیه رسمی به شهرداری این شهر می فرستد تا بلوارسازی را اجرایی کنند.

این اتفاقات در حالی رخ دادند که مقام معظم رهبری در همان سال تعدی به جنگل ها، زمین خواری و کوه خواری را جرم توصیف کرده، از دستگاه های مسئول می خواهند تا قاطعانه با این موضوع برخورد کنند.

جاده کشی، معضل اصلی باغستان

یکی از دغدغه هایی که در تمام این سالها تهدیدی جدی برای باغستان و درختانش محسوب می شده، ساخت پل ها و جاده کشی ها به بهانه کاهش ترافیک از دل باغستان بوده است؛ از طرح احداث پل امام رضا (ع) گرفته تا کمربندی نسیم شمال، ساخت سد لاستیکی روی رودخانه ارنجک و ... در تمام مدتی که میراث فرهنگی در برابر تعرض ها و تخریب های باغستان قزوین، به عنوان یک اثر ملی سکوت اختیار کرده بود و به عقیده دوستداران میراث فرهنگی به نوعی با این طرح های مخرب همراهی می کرد، اعتراض و پیگیری دغدغمندان بود که مانع از ادامه تخریب ها و گاه باعث توقف آنها شد، اما اعتراض این دغدغمندان تا کی می تواند به تنهایی مانع تخریب های بیشتر شود؟ اما با وجود این فریادخواهی ها امروز از این باغستان چه مانده است، همان باغستانی که اگر نبود قزوین در سیل 97 جان سالم به در نمی برد.

سعید زارع پور، کنشگر میراث فرهنگی قزوین نیز خیابان کشی را معضل اصلی باغستان قزوین می داند که در سالهای اخیر گریبان آن را گرفته است و در این باره می گوید: مدیریت شهری به دلیل ازدیاد وسایل حمل و نقل، ساده ترین راه را برای رفع ترافیک شهری در نظر گرفت. این در حالی است که این خیابان کشی ها غیراصولی بوده است. در این طرح های خیابان کشی، طرح کمربندی نیسم شمال است که طبق مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی قرار بوده مسیر دسترسی باغ دارها باشد، اما با آسفالت کردن این معبر میان باغی، یک راه میانبر برای تردد ماشین های عبوری ایجاد شد.

در دوره پنجم مدیریت شهری با وجود اینکه خودشان هم اذعان داشتند اجرای طرح کمربندی نسیم شمال خارج از وظایفشان است، اما فاز اول این کمربندی را اجرا کردند و با بتن ریزی این میانبر و ایجاد یک کمربندی، باغستان را به دو نیم تقسیم و در دوره جدید هم فاز دوم آن را تکمیل کردند. این کمربندی آسیب های زیادی به باغستان وارد کرد، از جمله قطع بخشی از مسیر آبیاری باغ ها، اختلال در دسترسی باغ دارها به باغات و از بین رفتن پیوستگی باغستان.

از طرفی زارع پور درباره بلاتکلیفی پروژه پل امام رضا (ع) می گوید: در پی اعتراض های شکل گرفته، شورای عالی معماری و شهرسازی در مصوبه سال 98 تاکید کرد که پل امام رضا (ع) از وسط باغستان عبور نکند، اما شهردار جدید قزوین در جلسه رأی گیری خود خیلی راحت اعلام کردند که یک درخت را قطع می کنیم و 10 تا درخت به جایش می کاریم و باید ادامه احداث پل امام رضا (ع) اتفاق بیفتد؛ چرا که شهدا ناظر کارهای ما هستند و باید این کار را به سرانجام برسانیم. امروز هم ابزار و ادواتی در حاشیه شهر مشاهده می شود که نشان می دهد قرار است اقداماتی انجام شود، اما چون دوستان شفاف نیستند، نمیتوان صراحتا این موضوع را تایید کرد، ولی کاملا مشهود است زمینه های انجام این اقدامات فراهم شده است.

شرایط بقدری در باغستان قزوین اضطراری است و تخریب آن پیامدهای زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی فرا استانی دارد که سال 1399 مرکز بررسی های استراتژیک ریاست جمهوری بنا به اهمیت باغستان قزوین، گزارشی را در این باره تهیه می کند و این گزارش به استحضار رئیس جمهور وقت می رسد. وی نیز به وزیر جهاد کشاورزی و وزیران کشور، نیرو، میراث فرهنگی، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست و استاندار قزوین دستور می دهد تا از باغات قزوین حراست شود.

عبدالحسین مظفری، معاون اداره کل حفاظت محیط زیست استان قزوین سال 1399 با اشاره به دستور رئیس جمهور مبنی بر «حراست از باغستان قزوین» اما گفته بود: باغستان توسط میراث فرهنگی ثبت ملی شده است و با توجه به این امر، میراث فرهنگی بیشترین و مهمترین نقش را در حفظ باغستان دارد. همچنین با توجه به واقع شدن باغستان در حریم شهر قزوین باید استانداری و شهرداری پای کار آیند و برای حفظ آن کمک کنند. نگاه اداره کل حفاظت محیط زیست نیز کمک به حفظ باغستان سنتی قزوین است.

اکنون سوال این است که میراث فرهنگی تاکنون برای حفاظت از باغستان سنتی که در سال 1393 به عنوان اثر ملی ثبت شده است، چه اقداماتی محافظتی انجام داده است؟ سوالی که علیرضا خزائلی، مدیرکل اداره میراث فرهنگی قزوین با وجود پیگیری و تماس ترجیح داد فعلا به آن پاسخ ندهد.

زارع پور، کنشگر میراث فرهنگی قزوین درباره اقدامات میراث فرهنگی برای جلوگیری از تخریب و حفاظت از باغستان اما می گوید: حرف مدیریت کنونی میراث فرهنگی قزوین این است که ما در چارچوب قانون اجازه نمی دهیم آسیبی به باغستان وارد شود، اما عملا می بینیم اتفاقاتی که نباید، در باغستان رخ می دهد و حرف های میراث فرهنگی هم بیشتر زیبا و مردم پسند است، درحالیکه ما در عمل چیز دیگری می بینیم.

مصوبه ای به نفع باغستان اما در راستای تخریب آن

شکوه کرمانشاهانی، عضو هیأت مدیره انجمن تخصصی باغستان سنتی قزوین درباره نقش میراث فرهنگی در حفظ باغستان و جلوگیری و توقف تخریب های بیشتر بیان می کند: متاسفانه میراث فرهنگی قزوین در دو سه سال اخیر هیچ طرح اجرایی حفاظتی برای باغستان نداشته است. دلایل محکمی که در تایید این موضوع وجود دارد، این است که اولا میراث فرهنگی اقدام مثبتی برای حفاظت از باغستان و حمایت باغداران انجام نداده و دوما در مقابل پروژه های مخرب در باغستان که اثر ثبت شده ی ملی است، ایستادگی نکرده است.

او با بیان اینکه بخش اعظمی از مشکلات باغستان مربوط به برنامه های توسعه شهری است، می گوید: انجمن توسعه حیات شهر، شهریور 1397 گزارشی از مشکلات باغستان و ساخت و سازهایی که موجب تخریب آن می شود، در صحن شورای عالی معماری و شهرسازی ارائه کرد و طی مصوبه ای از سوی این شورا در مهر همان سال تمام عملیات عمرانی باغستان تا بررسی های بیشتر متوقف شد. در واقع آنچه قرار بود اتفاق بیفتد و تقاضای تشکل های مردم نهاد فعال در حوزه ی باغستان هم بود، اصلاح طرح جامع به نفع باغستان سنتی قزوین و حذف پروژه های مخرب بود. تلاش های مردمی قابل توجهی در این باره انجام شد و سرانجام آذر سال 98 مصوبه جدیدی به نفع باغستان تصویب شد که تمام بندهای آن منوط به حفظ باغستان بود. یکی از این بندها مربوط به احداث بخش دوم پل امام رضا بود که باید تغییری در آن ایجاد شود و به جای عبور از دل باغستان، از لبه شهری ادامه یابد.

او پیرامون مشکلات متعددی که باغستان سنتی قزوین با آنها دست به گریبان است، توضیح می دهد: در این چند ماه اخیر دوباره بحث ساخت بخش دوم این پل با اصلاحاتی بر سر زبان ها افتاده است. متاسفانه مسیر جایگزین هم باز از میان باغستان می گذرد و مسیر بهینه ای محسوب نمی شود و باز تخریب و قطع درختان را به دنبال دارد. این اقدام با تقسیم باغات و ایجاد نقص در راه آبه ها، بخش های قابل توجهی از باغستان را به کام نابودی می کشاند. ما تلاش می کنیم و امیدواریم با تعامل با مسئولان این اتفاق نیفتد و طبق مصوبه سال 98 از همان لبه شهری ادامه پل امام رضا کشیده شود، گرچه کماکان مسئولان شهری بر این موضوع پافشاری دارند.

نسیم شمال؛ از جاده خاکی تا یک کمربندی خطرناک در میان باغستان

کرمانشاهانی پیرامون مشکلات متعددی که باغستان سنتی قزوین با آنها دست به گریبان است، یادآوری می کند: یکی دیگر از بی توجهی های میراث فرهنگی درباره کمربندی نسیم شمال کاملا مشهود است، در مصوبه آذر سال 98 یک بند به کمربندی نسیم شمال اختصاص داده شده است. این معبر اصلا کمربندی نبوده است، در واقع معبر نسیم شمال دهه شصت روی خط لوله گاز احداث شد و تا سال ها خاکی بود. در دهه هشتاد با آسفالت کردن غیرقانونی این معبر خاکی، آن را به گذرگاهی برای ماشین های عبوری تبدیل کردند.

به گفته این فعال میراث فرهنگی، شورای عالی معماری و شهرسازی در مصوبه سال 98 تعیین کرد که معبر نسیم شمال به عنوان کمربندی تعریف نشود و ترافیک عبوری از روی این معبر برداشته شود تا این گذرگاه با غلبه پیاده رو و دوچرخه به محوری برای استفاده باغداران و برای گردشگری تبدیل شود.

کرمانشاهانی با بیان این که این بند از مصوبه سال 98 تقاضای ما نیز بود، اضافه می کند: اما برخلاف متن صریح مصوبه سال 98، معبر نسیم شمال را در قالب یک طرح ملی به عنوان کمربندی رسمی افتتاح کردند. در واقع یک گذرگاه میان باغی که قرار نبوده در هیچ یک از طرح های توسعه شهری کنارگذر شود، رسما به یک گذرگاه ترافیک ملی تبدیل شده است.

او درباره مشکلات این کمربندی توضیح می دهد: بنابر مشاهدات ما و باغداران، شاید حدود 50 درصد ترافیک، مربوط به ماشین های سنگین است و سرعت آنها آنچنان بالاست که رفت و آمد باغدارها از این معبر میان باغی مختل شده است؛ چراکه امنیت جانی آنها برای عبور از این کمربندی به خطر می افتد.

مؤسس انجمن توسعه حیات شهر تصریح می کند: میراث فرهنگی قزوین این بار هم در این مقابل این پروژه، کاری نکرد و تنها به یک نامه نگاری صوری اکتفا کرد و با این اقدام همراه شد. در زمان اجرای فاز یک این پروژه، آقای مونسان، وزیر وقت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی برای جلسه ای به قزوین آمد، ما در این باره با ایشان صحبت کردیم، در ابتدا گفت میراث فرهنگی قزوین می تواند برای این اقدام شکایت کند، اما بعدازظهر همان روز با همراهی مدیرکل میراث فرهنگی استان قزوین این پروژه توجیه شد و ادامه پیدا کرد. این درحالی است که باغستان قزوین بزرگترین و پر اقبال ترین سایت میراث فرهنگی در قزوین است و با این اقدام، موقعیت ثبت جهانی خود را که پرونده اش سالهاست مطرح شده، از دست می دهد.

کرمانشاهانی با بیان اینکه قزوین یک طرح کنارگذر جنوبی دارد که سالهاست در طرح توسعه شهری مصوب شده است و از بیرون باغستان عبور می کند، می گوید: با احداث این کنارگذر مشکل بار ترافیکی قزوین حل می شود و دیگر به این بزرگراه هایی که می خواهند از دل باغستان عبور کنند، نیاز نیست. ما در تمام این سالها درخواستمان این بوده که چرا این طرح اجرا نمی شود. در مصوبه آذر 98 شورای عالی معماری و شهرسازی برای کاهش بار ترافیکی، احداث این کنارگذر راهکار اصلی شناخته شد و مقرر شد در اولویت اداره کل مسکن و شهرسازی استان قرار گیرد، اما در این دو سال و اندی که از مصوبه شورای عالی معماری و شهرسازی می گذرد، هیچ اقدام عملی در این راستا انجام نشده است و اگر هم اقدامات اداری انجام گرفته به اطلاع عموم نرسیده است.

کمربند شرق رودخانه ارنجک را خشک کرد

عضو هیأت مدیره انجمن تخصصی باغستان قزوین در ادامه بیان می کند: کمربندی شرق هم از آن طرح هایی بود که میراث فرهنگی به آن توجهی نکرد و این طرح بدون هیچ مصوبه ای آغاز شد. در عین حال فاز دوم آن را شورای عالی معماری و شهرسازی لغو و فاز اول آن را به مجوز وزارت نیرو منوط کرد. این جاده در بستر و حریم رودخانه ارنجک در حال احداث است، که مهمترین و پرآب ترین رودخانه فصلی باغستان است و حق آبه 900 هکتار باغستان را تامین می کند. متاسفانه سازمان آب منطقه ای قزوین با این پروژه موافقت کرد و در حال حاضر رودخانه ارنجک در این بخش از بین رفته است و رسما یک جاده عریض را از بستر رودخانه عبور داده اند.

او می افزاید: در ادامه روند این پروژه برای اینکه آب در این بستر عبور کند، یک سازه عجیب و کارشناسی نشده با ارتفاع بالا و عرض خیلی کم ساختند که تمام کارشناسان آب با این سازه مخالف هستند و بحث ها و اعتراضات زیادی در این باره صورت گرفته است، اما این بار هم بدون هیچ مقاومتی از سوی میراث فرهنگی این جاده کشیده شد، درحالیکه رودخانه ارنجک هم جز منظر فرهنگی باغستان و حریم آن محسوب می شود و به ثبت ملی رسیده است.

این باغستان را از حق آبه خود هم محروم می کنند

کمبود آب و بیابان زایی هم عامل دیگری است که جان باغستان را ذره ذره می گیرد و هیچ مدیریت درستی برای تامین آب رسانی به آن وجود ندارد. ویلاهای کوهپایه ها و جنگل کاری در تپه های حریم شمالی شهر، از آبی که باید در پایین دست به این باغستان برسد، برداشت می کنند و از طرفی، کور شدن قنات ها و آبریزها با جاده کشی ها در دل این باغستان موجب کم آبی این باغستان شده اند، نه تنها چاره ای برای این کم آبی نمی اندیشند، بلکه در سال 1400 مصوبه ساخت سد لاستیکی باهدف ایجاد دریاچه تفریحی در مسیر رودخانه ارنجک را ارائه می دهند که علاوه بر شدت گذاشتن بر کم آبی باغستان به خاک حاصلخیز آن نیز آسیب می زند.

کرمانشاهانی نیز با بیان اینکه مهمترین مشکل باغدارها مسأله حق آبه باغستان است، توضیح می دهد: با توسعه منطقه گردشگری باراجین و ویلاسازهای بالادست رودخانه ها، هر روز حق آبه کمتری به باغستان می رسد و با این حال هر سال در این باغستان سه، چهار حلقه چاه آب شرب زده می شود.

او درباره پروژه احداث سد لاستیکی برای ایجاد دریاچه تفریحی روی رودخانه ارنجک و آسیب های آن نیز توضیح می دهد: این پروژه در حال حاضر با پیگیری مجدانه تشکل های مردم نهاد، توسط دادگستری قزوین متوقف شده است، اما عوارض آن هنوز گریبان گیر رودخانه ارنجک است. برای ساخت این سد گودبرداری زیادی انجام شده که در فصل آبیاری، آب در محل گودبرداری جمع می شود و همچنین مقدار زیادی شن و ماسه از بستر روخانه برداشت شده است.

آتش سوزی های باغستان قابل پیشگیری است

سالی چند هکتار از باغستان جان می دهد تا بلوار، میدان و پلی جایگزینش شوند، مابقی هم که بخاطر آتش سوزی از بین می رود. از سال 98 تاکنون چهار بار گزارش رسمی آتش سوزی در باغستان قزوین داده شده که یکی از آنها یک شبانه روز طول کشیده است.

کرمانشاهانی درباره این آتش سوزی ها در باغستان قزوین نیز می گوید: اطلاعاتی درباره برنامه محافظتی امسال برای پیشگیری از وقوع آتش سوزی در دست نیست، اما این کار با علف زنی قابل کنترل است و باید در طرح جامع برای آن اقدامات مؤثری در نظر بگیرند. در گذشته باغدارها دام داشتند و علف ها توسط دام ها استفاده میشدند، امروزه هم باید کاربرد اقتصادی برای این علف ها در نظر گرفته شود.

تقاضای باغدارها، ساده و عملی

همچنین یکی دیگر از مشکلات بزرگ باغستان سنتی قزوین در چند سال اخیر فقدان امنیت است که هیچ اقدام جدی برای آن صورت نگرفته و بر همین اساس افرادی سودجواز طریق راه های ایجاد شده در میان باغات به محصولات درختان دستبرد می زنند و همچنین حضور سنجاب ها در باغستان مصیبت دیگری برای آن بوده؛ چرا که آفت محصولات باغستان قزوین شده اند.

در همین راستا، کرمانشاهانی با اشاره به مشکلات باغداران می گوید: در چند سال اخیر مقامات نماینده های محلی و نمایندگان مجلس، بطور مداوم از اهمیت باغستان صحبت کرده و می کنند و باغدارها را امیدورا می کنند، در حالی که هیچ اقدام عملی برای حفاظت از باغستان و این که به باغدارها امتیازی داده شود، انجام نشده است.

او ادامه می دهد: باغستان در حال حاضر در کنار تمام نقش های حیاتی که برای شهر ایفا می کند، به عنوان کمربند سبز قزوین نیز محسوب می شود. در برنامه پنجم توسعه ایجاد کمربند سبز بر عهده شهرداری ها بود و باید برای آن هزینه میکرد، در حالی که باغداران قزوین با هزینه خودشان این کمربندسبز را حفظ کرده اند. در بسیاری از برنامه های توسعه شهری ذکر شده است که باید امتیازاتی به باغدارها داده شود. تقاضاهای باغدارها کاملا ساده و عملی است، برای مثال می گویند امنیت باغستان در خطر است و شهرداری به جای استخدام افراد دیگر، برای حفظ این امنیت از خود باغدارها استفاده کنند.

کرمانشاهانی همچنین درباره روند تصویب ضوابط عرصه و حریم باغستان در کمیته فنی باغستان و استفاده از ظرفیت باغدارها در این شورا می گوید: زمانی که کمیته فنی باغستان درحال تدوین ضوابط بود، ما درخواست دادیم که از باغداران، تشکل ها و کارشناسان حوزه کشاورزی هم در این کمیته استفاده شود، اما این اتفاق نیفتاد و ضوابط تدوین شد.