مسجد ملک بن عباس یکی از دیدنی های بندر لنگه به شمار می رود

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده، مسجد ملک بن عباس یکی از دیدنی های بندر لنگه به شمار می رود.

بنا به اظهارات خادم مسجد و تحقیقات محلی میتوان گفت این مسجد در ابتدا و پیش از آنکه در سال 1275 توسط محمد بن عباس بحرینی یا همان سید عالم تبدیل به مسجد شود کاروانسرا بود و این ادعا زیاد هم دور از حقیقت به نظر نمی رسد، چرا که ساختن مسجد در جای ابنیه گذشته امری مرسوم بوده است و دیگر اینکه برخی اعتقاد دارند مناره صورت تکمیل یافته «میل» است. میل بنای بسیار بلند و باریکی است که درگذشته در کنار هر کاروانسرا می ساخته اند و بلندی آن در حدی بوده است که از کاروانسراهای بعدی و قبلی در همان مسیر قابل دیدن باشد، دیدن این میل ها در مسیر مانع از گم شدن مسافران در راه میشده و شوق رسیدن را در دل آنها زنده میکرده است. بعدها بسیاری از این میل ها به مناره تبدیل می شود و ممکن است مناره مسجد ملک بن عباس هم از همین دست باشد.

براساس مقاله مسجد ملک بن عباس یکی از دیدنی های بندر لنگه به شمار می رود باید بدانید که خادم مسجد می گویند که مناره اولیه در نقطه مقابل و سمت دیگر مسجد قرار داشته که تخریب می شود و هم زمان با تأسیس مسجد توسط سید عالم دوباره ساخته می شود. در اسناد بدست آمده از اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، قدمت مناره را به دوره تیموری نسبت داده اند. مردم بندرلنگه این مسجد را بیشتر به نام «منار کج» یا مسجد «سید عالم» می شناسند.

پلان مسجد

قسمت اعظم پلان این مسجد تقریباً به شکل یک ذوزنقه ای قائم الزاویه است؛ اما میزان کجی ساق مورب آن بسیار کم است در کل میتوان آن را مستطیلی در نظر گرفت که کشیدگی آن در راستای محور جنوب شرقی شمال غربی است اما در تقسیم بندی داخلی کشیدگی اجزا مانند شبستان و فضای بسته در راستای محور جنوب غربی، شمال شرقی است. این به این دلیل است که قبله به سمت جنوب غرب است و به این ترتیب میتوان صف های طویل تری در مسجد ایجاد کرد.

فضاهای اصلی این مسجد با نظمی ساده و قابل قبول و البته بسیار ابتدایی در کنار یکدیگر قرار گرفته اند و پیچیدگی خاصی ندارند. باید توجه داشت که وضوخانه مسجد درگذشته به فاصله حدود پنجاه قدم دورتر از مسجد کنونی قرار داشته و به مرور زمان دچار آسیب دیدگی جدی شده و بقایای آن هنوز باقی است. سرویس های بهداشتی جدید هستند و به عنوان بخش الحاقی بنا محسوب می شوند.

با آنکه این بنا در عصر صفویه احداث شده است و در این عصر مساجد به اوج شکوه خود می رسند و غالبا با چهار ایوانی هستند اما این بنا به فرمی بسیار ابتدایی ساخته شده است و تنها تزئینات این بنا کمی پیشرفته است که البته آن هم سادگی خاص خود را دارد و به پای ابنیه هم دوره اش نمی رسد.

ورودی ها

این مسجد دارای دو ورودی است که تقریباً در یک راستا قرار دارند و یکی از این ورودی ها به داخل کوچه پشتی مسجد باز می شود و در این قسمت غالباً قفل است. ورودی اصلی مسجد در سمت خیابان اصلی است اما از آن حدود 56 قدم فاصله دارد. ورودی از خیابان اصلی زیاد مشخص نیست و با زاویه تقریباً عمود نسبت به خیابان قرار دارد و پشت حجم بیرون زده اتاق سرایدار و انبار مسجد پنهان شده است. در متعلق به دوران قدیم است اما روی آن دستگیره جدید نصب کرده تا قابل قفل کردن باشد. تاریخ تأسیس مسجد (1275 ه. ق) بر سردر آن نصب شده است. بجز سرویس های بهداشتی جدید، در کلیه قسمتهای مسجد متعلق به زمان ساخت آن است و از دبی به ایران حمل شده است.

مناره

مناره این مسجد در سال 1237 هجری قمری ساخته شده و از تزئیناتی زیبا بهره مند است. ارتفاع آن از سطح زمین 32 متر است. این مناره به علت نشست های زمین کج شده است که نشان از عدم مکان یابی صحیح دارد. مناره 47 پله دارد که درگذشته توسط مؤذن برای گفتن هر نوبت اذان پیموده میشده است اما امروزه با نصب بلندگوهایی گرداگرد قسمت فوقانی مناره و کنترل از پایین، مبادرت به پخش اذان می کنند. در سمت راست ورودی هفت پله دیده می شود که انسان را به ورودی مناره هدایت می کند. در این قسمت متعلق به زمان ساخت مسجد و ازمنه قدیم است.

حیاط

اگرچه مناره این مسجد بسیار شاخص است اما آنچه در بدو ورود به حیاط توجه بیننده را به خود جلب می کند پنج طاق منحصر بفرد است که در دو ردیف بر ستون هایی استوانه ای قطور قرار گرفته اند و این ستون ها سقف شبستان را تحمل می کنند.

فرم این طاق ها شبیه فرم هایی است که در معماری هندی دیده می شود و در اغلب نقاط این مسجد روی این فرم تأکید شده است. تمام فضاها پیرامون حیاط قرار گرفته اند و مستقیماً به حیاط راه دارند، بجز نمازخانه که پس از شبستان قرار گرفته است. حیاط مستطیل شکل با موزاییک فرش شده است و هنگامیکه در پشتی مسجد باز است مانند یک مسیر عبوری عمل می کند بخصوص که از کنار مسجد به علت وجود مسیر رودخانه که برای هدایت آب ناشی از بارانهای فصلی تعبیه شده است، مسیری برای عبور و مرور نیست. غیر از آن حیاط نقش ارتباط دهنده فضاها را دارد.

شبستان

این قسمت دو ردیف ستون با پلان دایره دارد. این ستون ها بر پایه ای مربع شکل قرار گرفته اند که ارتفاع آن32 سانتیمتر است. ردیف ستون های خارجی شبستان دارای هفت طاق است. ستون های این طاق ها در نقاط انتهایی که به دیواره پیرامونی چسبیده است پلان نیم دایره دارند. شبستان را در دو قسمت مورد بررسی قرار می دهیم.

فضای میان ردیف های اول و دوم ستون ها

در ضلع جنوب شرقی بین ردیف اول ستون های شبستان و ردیف دوم یک طاق کلیل دیده می شود که درگذشته کاملاً باز بوده و امکان تهویه هوا را فراهم می آورده است. اما امروزه آن را برای جلوگیری از ورود افرادی که از کوتاهی دیوار سوءاستفاده می کنند، بسته اند و فقط قسمتی از بالای آن را باز گذاشته اند. فرم این گشودگی از فرم طاق ها تبعیت می کند. در ضلع شمال غربی نیز یک طاق با همین فرم دیده می شود که به راه پله و از آنجا به فضای بام و هوای آزادراه دارد و از این راه به تهویه فضا کمک می کند. این طاق کاملاً بسته شده است و تنها روزنه ای در آنها باز است.

در قسمت زیرین طاق در ضلع شمال شرقی دو فرورفتگی کوچک تعبیه شده است که احتمالاً برای گذاشتن وسایلی مانند مهر و تسبیح و کتاب استفاده میشده است. زیر طاق دو دریچه برای تهویه قرار داشته است که در زمان گذشته با درهای چوبی کوچک مسدود میشده اند و نمونه هایی از آن در بنا دیده می شود. اما در حال حاضر از تخته های سه لایی برای بستن آنهایی که به دلایلی درشان مفقود شده است، استفاده کرده اند. در ضلع شمال غربی زیر طاق در بام قرار دارد. سقف این قسمت با تیرهای چوبی پوشیده شده که از ویژگی های معماری این منطقه است. غالباً این چوب ها را از هند می آوردند که چندل نام دارد.

فضای میان ردیف دوم ستون ها و دیوار نمازخانه

ردیف دوم ستون های شبستان یک درمیان فرم های شاخ بزی و کلیل دارند. در ضلع جنوب شرقی بنا دو طاق کلیل دیده می شود که درگذشته باز بوده اند و در حال حاضر به همان دلایل گفته شده برای طاق مجاور در بخش اول شبستان و به همان اندازه بسته شده اند. در زیر این طاق ها دو طاقچه و در زیر طاقچه ها دو دریچه کوچک با درهای چوبین دیده می شود که نقش آنها مثل همانندهایشان در نیمه اول شبستان است.

سقف این قسمت نیز با تیرهای چوبی پوشش داده شده است. این فضا از سمت راست با دیوار جداکننده شبستان و نمازخانه محصور شده است. در این دیوار 9 در تعبیه شده که برخلاف اغلب بناهای تاریخی نسبت به فضای خالی میان طاق ها نظم خاصی ندارند. این درها همان درهای زمان ساخت مسجد هستند و قدمت تاریخی دارند و به سمت نمازخانه باز می شوند.

در قسمت فوقانی هر در، مشبک هایی گچبری شده و ظریف با طرح هایی متنوع در دو ردیف تعبیه شده است. مشبک های ردیف فوقانی متناسب بافرم طاق های ردیف مقابل بوده و یکی در میان باهم فرق می کنند: کلیل-شاخ بزی و مابین هر دو مشبک فرمی از کلیل روی دیوار کنده کاری شده است. تمامی جزئیات روی دیوار با گچبری های ظریف تزئین شده اند.

نمازخانه

شاخص ترین عنصر در این فضا ردیف طاق هایی است که با همان ترتیب طاق های میان شبستان و حیاط قرار گرفته اند. دورتادور این فضا را طاقچه هایی با فواصل تقریباً یکسان از یکدیگر پرکرده اند. با همین ترکیب و ظاهر دریچه هایی در اضلاع شمال غربی و جنوب شرقی تعبیه شده اند، دریچه های ضلع جنوب غربی در مقابل درهای ضلع شمال شرقی (دیوار شبستان) قرار دارند و به این ترتیب در فضای داخلی کوران هوا ایجاد میشد. از آثار بجای مانده روشن است که ظاهر دریچه ها و طاقچه ها ازنظر فرم و اندازه با یکدیگر هماهنگ بوده اند و به فراخور حال استفاده های گوناگونی دارند. سقف این قسمت بنا نیز مانند قسمت های پیشین با تیرهای چوبی به رنگ قهوه ای تیره پوشش داده شده است.