وضعیت وخیم و هشدارآمیز کاروانسرای تاریخی دیرگچین

ایسنا/ این خبر پیرامون وضعیت وخیم و هشدارآمیز کاروانسرای تاریخی دیرگچین برای شما مخاطبان گرامی نگارش شده است.

کاروانسرای ساسانی دیرگچین با وجود آنکه جز نفایس بشمار می آید و طبق قانون میراث فرهنگی نباید واگذار و تغییر کاربری داده شود، اما در سال 1395 از سوی صندوق احیا و بهره برداری از آثار تاریخی و فرهنگی با این توجیه که اصلا وضعیت مناسبی ندارد و نمیتوان مانع از قرار گرفتن آن در فهرست مزایده های صندوق احیا شد، به مزایده گذاشته می شود. حدود هفت ماه پس از آن مزایده، دیر گچین به کانون جهانگردی و اتومبیلرانی واگذار می شود تا پس از مرمت به اقامتگاه گردشگران تبدیل شود، پروژه ای که به تایید باستان شناسان و حتی فعالان گردشگری موفق نبوده و بیشتر روی زخم های کهنه آن نمک پاشید.

دیرگچین سالها مکانی متروک بود و عشایر محلی حدود 200 سال از آن برای نگهداری گله های شتر خود استفاده میکردند و شترها در آن سالها بخش زیادی از دیوارهای بنا را ساییدند. حالا درباره آثار مخرب مرمت ها، شیوه نگهداری و تغییر کاربری این کاروانسرا که آسیب هایش کم از آن سالها نیست، هشدار جدی داده شده است، آن هم در شرایطی که نام دیر گچین در بین فهرست 56 کاروانسرایی است که پرونده برای ثبت در فهرست میراث جهانی یونسکو فرستاده شده است.

شقایق محمدی نژاد، دانش آموخته باستان شناسی پیرامون وضعیت وخیم و هشدارآمیز کاروانسرای تاریخی دیرگچین می گوید: کاروانسرای دیرگچین همانند هزاران بنای همسان دیگر به حال خود رها شده است. اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان قم با واگذاری کاروانسرا به یک نهاد شخصی، این میراث ارزشمند را به سمت و سوی نابودی کشانده است. مرمت های غیراصولی، کارشناسی نشده و بی کیفیت طاق ها و دیوارها، تبدیل حجره ها به جایگاه اقامت مسافران و ساخت و پرداخت ابزارهای موسیقی، نگهداری انواع جانوران درون حیاط و حجره ها و ... چهره این کاروانسرا را دگرگون و خدشه دار کرده است.

او اضافه میکند: در ساخت درگاه کنونی بنا از آجرهای اسلامی کوچک بهره برده اند که به گمان همزمان با بازسازی بام کاروانسرا ساخته شده است. از سویی، وجود انبوه استخوان جانوران، پراکنده درون حجره ها، تابوت چوبی و سردیس های رهاشده از تئاترهای اجراشده در بخش جنوب شرقی کاروانسرا، بازدیدکننده را با چشم اندازی نازیبا و زشت روبرو می کند. این بخش از کاروانسرا در تاریکی فرو رفته و سیم های برق برای روشنایی در کف زمین پراکنده بوده و من از نورهای ساختگی برای عکاسی بهره برده ام.

او معتقد است: مرمت های غیراصولی و استحکام بخشی های نادرست و نارسا، نه تنها به پایداری سازه کمکی نمی کند، بلکه به آرامی و با گذشت زمان مایه آسیب های برگشت ناپذیری خواهد شد و این کاروانسرای ارزشمند و بی همتا را در خطر نابودی قرار می دهد.

این دانش آموخته کارشناسی باستان شناسی پیرامون وضعیت وخیم و هشدارآمیز کاروانسرای تاریخی دیرگچین می گوید: نگهداری از جانورانی همانند اسب، سگ، بز و بزغاله، مرغ، خروس و کبوتران در کاروانسرا و پراکنده بودن سرگین (فضولات) آنها، هر دوستدار میراث فرهنگی را تنها به این موضوع می رساند که دارنده کاروانسرا با تبدیل کردن این جایگاه به یک کشتزار شخصی و درآمدزایی با پذیرش مسافران در اتاق ها و ساخت و سازهای ناهمخوان و غیرمرتبط بدون حضور افراد کارشناس و آشنا به میراث فرهنگی، درکی از چگونگی پاسداشت و حفظ یادمان های تاریخی و ملی ندارد.

محمدی نژاد به ضرورت حفظ اصولی و در شأن کاروانسرا تاکید می کند و می گوید: شانه خالی کردن و سپردن چنین میراث ارزشمندی به دست افراد ناماهر تنها به نابودی هرچه زودتر یادگارهای نیاکانی ما کمک می کند. شایسته است هر کس به اندازه توان و دلسوزی خود، به یاری و پاسداری از این میراث گرانبهای کشور بشتابد.

سیاوس آریا، پژوهشگر و فعال میراث فرهنگی نیز با انتقاد به واگذاری دیرگچین که مرمت ها، تغییر کاربری و شیوه نگهداری آن بیشتر به این کاروانسرا آسیب وارد کرده و چهره آن را مخدوش کرده، می گوید: مسأله، واگذاری یادمان های تاریخی و ملی به گونه فله ای و بدون کارشناسی به بخش خصوصی است، بی گمان کاروانسرای دیرگچین از این موضوع رنج فراوان میبرد. از سویی، کاربری ناهمخوان و غیرفرهنگی یادمان های تاریخی و ملی در برخی زمان ها موجب شده تا شأن و هویت و جایگاه این آثار تاریخی آسیب دیده و خدشه دار شود.

بارها هشدار داده شده که نباید یادمان های ملی و بویژه نفایس را واگذار کرد. آن هم به افراد غیرفرهنگی که هیچگونه شناختی از فرهنگ و تاریخ ایران و یادمان های فرهنگی و تاریخی نداشته و ندارند و تنها با پرداخت بهایی ناچیز و آشکار در آثار تاریخی سرمایه گذاری کرده و به دنبال سود خود هستند. از سویی، کاربری های ناهمخوان و غیرفرهنگی، آسیب های برگشت ناپذیری را به یادمان های ملی و تاریخی خواهد زد و دخل و تصرف در آنها امری اجتناب ناپذیر است.

محمدی نژاد، دانش آموخته کارشناسی باستان شناسی درباره پیشینه و ساخت کاروانسرای دیرگچین توضیح می دهد: کاروانسرای دیرگچین یکی از بزرگترین کاروانسراهای ایران در مرکز پارک ملی کویر جای گرفته است. ویژگی های بی مانند این کاروانسرا انگیزه ای شده تا کارشناسان آن را مادر کاروانسراهای ایران بنامند. دیرگچین به غیر از اقامتگاه های معمول، ویژگی های نابهنجاری (غیرمعمولی) نیز دارد. در درون محوطه، هر گوشه بر پایۀ نقشه (پلان) متفاوتی و برای عملکردی ویژه ساخته شده است. در گوشه شمال باختری (غربی) آسیاب و در جنوب باختری، حیاط کوچکی با گرمابه (حمام) و آشپزخانه قرار دارد. گوشه شمال خاوری (شرق) همانند یک آپارتمان شخصی پیرامون یک حیاط کوچک ساخته شده و باید برای استفاده افراد سلطنتی یا مقامات بلندمرتبه در نظر گرفته شده باشد.

از جمله این شخصیت ها، شاه اسماعیل یکم صفوی بود که در لشکرکشی خود از سرزمین پارس (فارس) به فیروزکوه و مازندران این مسیر را گذر کرده است. مسجدی در گوشه جنوب خاوری محوطه ساخته شده که نقشه آن مربع بوده و در مرکز حرم چهار پایه بزرگ از آجر ساسانی وجود دارد که به گونه چهارطاق چیده شده است. همانند دیگر بناها، سقف نخستین با طاق های اسلامی متأخر جایگزین شده است، ولی به گمان فراوان مسجد در محل آتشکده ساسانی برپا شده است که در مرکز آن یک چهارطاق گنبدی شکل بوده است.

جایگاه قرارگیری کاروانسرای دیرگچین در راه باستانی ری به اسپهان (اصفهان) از دیرباز، کانون گردهمایی خطوط ارتباطی میان شرق و غرب بوده و راههای منطقه های شمالی، باختری، جنوبی و خاوری به ری، در این نقطه برخورد میکرده اند. به گفته یعقوبی، راهها به ری و اسپهان و کرج و همدان از قم جدا میشده و بدون وجود کاروانسرای دیرگچین، گذر از بیابان میان ری و قم ممکن نبوده است.

او ادامه می دهد: موقعیت مکانی دورافتاده و استحکام و گستره غیرعادی این بنا، گفته استخری را مورد پذیرش قرار می دهد که از این کاروانسرا برای نگهداری ذخیره های نظامی استفاده میشده است. از سویی، قرارگیری کاروانسرا در انتهایی ترین نقطه جاده ری به قم در دوره ساسانی، زمینـه جدا افتادن این مکان پس از انتقال جاده آن به مسیر کنونی خود در علی آباد را که در دوره قاجار صورت گرفته نیز فراهم کرد، اما آثار و نشانه های ساخت این کاروانسرا در دوره ساسانی را میتوان به روشنی در لایه های زیرین بازسازی های انجام شده در بنا، در گذر دوره اسلامی دید.

محمدی نژاد در ادامه به مستندات تارخی که به وجود کاروانسرای دیرگچین اشاره دارد می پردازد و بر پایه آن می گوید: گرچه نویسندگانی همانند یاقوت آن را به اردشیر یکم نسبت داده و نام ساسانی «کرد-اردشیر» را بر آن نهاده اند، ولی دیگرانی همانند حسن بن محمد قمی آن را اثری از خسرو انوشیروان ثبت کرده اند. از همین رو میتوان گفت که دیرینگی این بنا شاید مربوط به اوایل دوره ساسانیان باشد و در زمان خسرو انوشیروان مرمت شده باشد.

او اضافه می کند: در دوره اسلامی نیز کاروانسرای دیرگچین دست کم دو بار بازسازی اساسی شده است. نخستین مناسبت در زمان سلطان سنجر سلجوقی بود که وزیر او ابونصر احمد کاشی راه میان ری و قم را بازسازی کرد، دیرگچین را نیز بازسازی کرد و روستای نزدیک کاج را تبدیل کرد. بار دیگر گویا در دوره صفویه بوده که بیشتر طاق های قدیمی که با آجرهای بزرگ ساسانی به اندازه 36×36×8 سانتیمتر ساخته شده بود، برچیده شد و طاق های تازه ای با آجرهای کوچکتر به اندازه 25×25×5 سانتیمتر روی سازه قدیم ساخته شد. همچنین شمار زیادی از آجرهای ساسانی در پیرامون محوطه باقی مانده و بعدها در ساختمان های اطراف مورد استفاده دوباره قرار گرفتند.

این دانش آموخته باستان شناسی می گوید: سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی وقت این کاروانسرا را در تاریخ یکم مهر 1382 خورشیدی با شماره ثبت 10408 به فهرست آثار ملی ایران افزود. پس از ثبت ملی بنا در 1382 خورشیدی مرمت اضطراری در آن آغاز شد که تا سال 1385 خورشیدی ادامه داشته است.

کاروانسرای دیرگچین در بخش مرکزی شهرستان قم، 80 کیلومتری شمال شرقی شهر قم (کیلومتر 60 بزرگراه گرمسار) و 35 کیلومتری جنوب غربی ورامین قرار دارد. این بنا را به انگیزه داشتن گنبدی از جنس گچ، دیرگچین نامیده اند، ولی هم اینک چنین گنبدی در بنا وجود ندارد.