کاروانسرای قصر بهرام جز آثار ملی ایران به شمار می رود

ایسکانیوز/ براساس آخرین خبرهای بدست آمده، کاروانسرای قصر بهرام جز آثار ملی ایران به شمار می رود.

کاروانسرای قصر بهرام که با نامهای کاروانسرای شاه عباسی و رباط سیاه کوه نیز شناخته شده است، از جاهای دیدنی گرمسار بشمار می رود و در استان سمنان، جنوب شهر گرمسار و در محدوده ای که اکنون پارک ملی کویر نامیده می شود، قرار دارد.

به گفته ایرج افشار، این بنا از آن رو قصر بهرام گور نامیده شده که به گفته شکارچیان و مسافران، بهرام پنجم ساسانی (421 – 438 میلادی) در همین نواحی شکار میکرد. روزی بهرام در باتلاق های نمکین اطراف سفیدآب و بیابان مخوف ریگ جن فرو رفت و دیگر برنگشت. به گفته احمد مستوفی الممالک که خاندانش در اینجا شکار میکردند، در این منطقه تا همین چند دهه پیش گورخرهای زیادی وجود داشت اما از اوایل دهه 1360 هیچ گورخری در این منطقه مشاهده نشده است.

از طرف دیگر نکته ای که باعث می شود این بنا را در آغاز کار نه کاروانسرا بلکه قصر یا ساختمان شکاری بدانیم فاصله ای است که بنا از نزدیکترین چشمه آب شیرین دارد. چشمه آب شیرین که به چشمه شاهی نامور است، در فاصله هفت کیلومتری بنا قرار دارد که با کانال های سنگی آبش به سمت سازه سرازیر میشده است. به نظر می رسد علت ساخت ساختمان در چنین فاصله ای از چشمه آن بوده که هیبت بنا و سر و صدای احتمالی برخاسته از فعالیت های آن موجب فراری دادن حیوانات نشود و همچنان گورخر و حیوانات دیگر برای نوشیدن به حوالی این چشمه بیایند.

علاوه بر آن، استفاده از سنگ به جای آجر نشانه دیگری از قدیمی تر بودن آن نسبت به کاروانسراهای آجری دوره صفوی است. تمام این شواهد نشان می دهند که زمانی اینجا کاربری غیر از کاروانسرا داشته و کلنگش پیش از دوره صفوی خورده شد اما مدرک و استدلالی که ما را مجاب کند که آن را متعلق به دوره ساسانی و بهرام گور بدانیم، وجود ندارد.

در نوشته های جغرافیدانان اسلامی نیز هیچ کجا بحثی از سیاه کوه که بنا در پای کوههای سیاهش قرار دارد، نشده است؛ زیرا در اوایل دوره اسلامی راه ارتباطی اصفهان به خراسان از سمت نائین، طبس، ترشیز و نیشابور می گذشته و اصلاً اینجا در مسیرهای اصلی قرار نداشته است.

به نظر می رسد در زمان صفویه توجه خاصی به راه سیاه کوه به عنوان معبر ارتباطی بین اصفهان و خراسان و ری شده باشد. کاروانسرای قصر بهرام در این زمان مهمترین مرکز ارتباطی بین شرق و غرب حاشیه کویر شد؛ پایگاه ارتباطی و محل داد و ستد بازرگانان بود. بازرگانان با کاروانهای خود از سمت اصفهان و آران و بیدگل می آمدند و با گذشتن از کاروانسرای مرنجاب، در قصر بهرام اتراق می کردند. در آنجا تصمیمات کلی برای مبادله کالا یا حمل کالا به شهرهای مورد نظر گرفته میشد.

توجه و احیای این بنا در دوره ی صفوی از دو مأخذ دریافت می شود: یکی کتاب تاریخ عالم آرای عباسی نوشته اسکندر بیگ ترکمان و دیگری قدیمی ترین یادگاری که در بنا نوشته شده است. در کتاب تاریخ عالم آرای عباسی نوشته شده که شاه عباس بزرگ (978 – 1038 قمری / 1571 – 1629 میلادی) با صرف هزینه ده هزار تومان رباط سیاه کوه و راههای اطرافش را ساخت. منظور از رباط سیاه کوه در واقع همین بنایی است که به قصر بهرام گور معروف شده است. بر روی قشر گچی اتاق ها یادگاری هایی نوشته شده که قدیمی ترینشان به سال 1001 قمری برمی گردد.

نکته جالب آنکه بر روی سنگهای تراش نما و تخته سنگ های کانال سنگی، حروف لاتین Q, O, D, P, E, Y, W, M, S حک شده که ظاهراً علائم سنگ تراشان هستند. شاید از روی آنها بتوان به این نتیجه رسید که احتمالاً پیمانکار یا بنا یک فرد خارجی بوده است. در ساخت بنا از سنگ های روشن استفاده شده است؛ بنابراین میتوان تصور کرد زمانی که کاروانسرا زنده بوده، در دل منطقه ای که سنگ کوه هایش همه سیاه بوده اند، چه جلوه ای داشته است.

پلان بنا از نوع متقارن و مربع مستطیل به ابعاد 74 در 65 است. دو در دارد: یکی جنوبی و دیگری شمالی. دو سکو و دو اتاق هم در دو طرف دروازه ی ورودی وجود دارد. داخل آن حیاط بزرگی است که دورتادور آن را اتاق های کوچک فراگرفته است. در بدنه غربی حیاط یک تالار با شاه نشین و طاقچه هایی در اطراف و ایوانی در جلو ساخته شده و در زیر تالار زیرزمین بزرگی است. در پشت ساختمانهای داخل حیاط هم طویله های سراسری با آخورهای متعدد و کنار هر آخور سکویی برای استراحت چهارپادار و اجاقی برای طبخ بوده است. در چهار گوشه و میان اضلاع شرقی و غربی نیز شش برج دفاعی که دارای تیرکش هستند، تعبیه شده است.