سفرها پیش از کرونا افزایش داشت اما کیفیت نداشت

خبرگزاری مهر/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده و گزارشات منتشر شده، سفرها پیش از کرونا افزایش داشت اما کیفیت نداشت.

در گزارشی که مرکز پژوهش های مجلس و دفتر مطالعات آموزش و فرهنگ تهیه کرده است، کارشناسان از جمله شهاب طلایی، مصطفی امره، سعید شفیعا به بررسی وضعیت گردشگری داخلی به منظور دستیابی به چالش های سیاستی این حوزه پرداخته اند. در این گزارش به آمار سفرهای مرکز آمار نیز استناد شده است.

در گزارش سفرها پیش از کرونا افزایش داشت اما کیفیت نداشت که به بررسی و تحلیل سفرها در چند سال اخیر و آمار سفرها پرداخته شده، آمده است: در دهه های اخیر جهت گیری مناسبی در مورد سیاستگذاری گردشگری داخلی رخ نداده و آنچه به عنوان آمار در دسترس است، متأثر از برنامه نبوده است. در این گزارش با بررسی داده های آماری موجود و در دسترس بین سالهای 1387 تا 1398 مشخص شد که هر چند کمیت گردشگری داخلی بیشتر شد، اما از کیفیت آن کاسته شده است.

توزیع سفر در بین خانوارها به صورت عادلانه رخ نداده است و 3 برابر شدن سرانه سفر خانوارها به واسطه افزایش سفرها برای «خانوارهای سفر کرده» رخ داده است.

این شکاف رفاهی موجب شد تا خانوارهای بیشتری به فکر کاهش هزینه های سفر باشند. بنابراین اقامت در خانه اقوام و دوستان، استفاده بیشتر از وسایل حمل و نقل شخصی، کاهش هزینه های مربوط به خرید سوغاتی و عدم استفاده از تورهای گردشگری نتیجه این وضعیت است که مانع از رخداد پیامدهای مطلوب و مورد انتظار در حوزه گردشگری داخلی شده است.

بنابراین تسهیل در توزیع منابع مالی در جامعه میزبان از گردشگری داخلی، افزایش کیفیت زندگی گردشگری داخلی، توزیع عادلانه سفر برای گروه ها و دهک های متفاوت درآمدی، محورهایی است که نیازمند سیاستگذاری و اقدام های برنامه ای مناسب است.

یکی از ابزارهای کاربردی برای تصمیم گیری، آمار معتبر و مستند است. ابزاری که متأسفانه در دهه های اخیر در مورد صنعت گردشگری ایران به شکل دقیق و قابل اعتماد در دسترس نبوده و صرفاً به شکل گزارش های جسته و گریخته و غیرمتمرکز در اختیار قرار گرفته است. این وضعیت با اظهارنظرهای غیرشفاف و غیر مستند مسئولان و مدیران همراه شده و به وخامت اوضاع افزوده است. تهیه آمارهای گردشگری، هرچند با تشکیل سازمان جلب سیاحان در سال 1342 آغاز شد؛ اما این امر به صورت یک رویه ثابت ادامه پیدا نکرد و روند آمارگیری و داده پردازی در صنعت گردشگری نتوانست شکل منسجم و قابل اتکایی به خود بگیرد.

در یازده سال اخیر تعداد سفرهای داخلی دارای تغییرات محسوسی بوده است (بطور متوسط 17 درصد) اگرچه این تغییرات مثبت موجب افزایش تعداد سفرهای داخلی و احتمال (در صورت وجود برنامه) افزایش درآمدهای کسب و کارهای گردشگری می شود، اما پیامدهای منفی نیز به همراه دارد. برای مثال با هجوم یکباره گردشگران و اشباع ظرفیت های خدماتی گردشگری، گردشگران از خدمات باکیفیت محروم می شوند و از انتخاب دوباره این مقصد دچار تردید خواهند شد.

این اتفاق در مورد کیفیت زندگی جامعه میزبان نیز قابل رخداد است زیرا با کاهش کیفیت زندگی جامعه میزبان به واسطه بکارگیری و استهلاک زیر ساخت های شهری و روستایی، افزایش نارضایتی ها نسبت به گردشگری افزایش می یابد. با وجود این در 11 سال گذشته تعداد سفرها با نرخ متوسط سالیانه 17 درصد در حال افزایش بوده بطوریکه از 17/8 میلیون سفر در سال 1387 به تعداد 102/2 میلیون سفر در سال 1398 رسیده است.

با این حال کاهش بی سابقه 10 میلیون سفر در سال 1398 آسیب جدی به بخش سفر و گردشگری وارد کرده که میتوان آن را ناشی از سیلاب های بهار 1398 و افزایش هزینه های خانوار دانست.

بررسی و تحلیل تعداد خانوارها براساس وضعیت سفر

طبق گزارش مرکز آمار منظور از خانوار سفر رفته، خانواری است که حداقل یک عضو آن در دوره آماری مورد بررسی؛ حداقل یک سفر انجام داده باشد، به معنای دیگر اگر یک شخص از خانوار به سفر برود، تمام خانوار سفر رفته محسوب می شود. بنابراین داده های خانوارها اطلاعات دقیقی از سفر هر شخص بیان نمی کند، اما براساس تحلیل کارشناسی، سهم افراد سفر نرفته در بهار حدود 50 الی 60 درصد تخمین زده می شود. سهم بالای افراد سفر نرفته در مقایسه با برخی کشورهای خارجی می تواند ناشی از عدم برنامه ریزی جامع و هدفمند برای توسعه گردشگری داخلی باشد.

در طول یازده سال اخیر تعداد خانوارهای سفر نرفته تغییرات نوسانی داشت بطوریکه در سالهای 1392 تا 1395 به بیشترین تعداد خود رسیده و بعد از یازده سال تقریباً ثابت مانده 7/7 میلیون در سال 1387 و 8/7 میلیون در سال 1398 است.

منظور از سرانه سفر خانوارهای سفر رفته، تعداد سفرهای تجربه شده توسط هر عضو از خانوار سفر رفته است. برای مثال سرانه سفر در سال 1398، 6/1 بوده یعنی در خانوارهای سفر رفته 6 سفر تجربه شده است که این 6 سفر می تواند توسط یک شخص از خانوار یا تمامی اعضا باشد. به بیان دیگر حدود 66 درصد خانوارهای ایرانی در سال 1398 بطور متوسط 6 بار سفر رفته اند، اما 34 درصد از خانوارها هیچ سفری را در بهار تجربه نکرده اند.

با توجه به جدول بالا سرانه سفرهای خانوارهای سفر رفته در طی 11 سال اخیر تقریباً 3 برابر شده و به سرانه 6 سفر رسیده است، اما 8 میلیون خانوار که در طول سالهای اخیر تقریباً ثابت بوده هیچ سفری تجربه نکرده اند، درنتیجه افزایش سفرهای داخلی ناشی از افزایش تعداد خانوار سفر رفته است به عبارتی تعداد خانوارهای ایرانی در سال 1387 حدود 17 میلیون و 600 هزار خانوار بوده است و این آمار در سال 1398 به حدود 25 میلیون و 400 هزار خانوار رسیده است. در شرایط فعلی که بیشتر خانوارها با مشکلات اقتصادی رو به رو هستند، حمایت مالی از خانوارهای سفر نرفت، بطوریکه هر شخص حداقل یک سفر در سال داشته باشد، بسیار سودمند است. زیرا علاوه بر افزایش 40 میلیون سفر و ایجاد اشتغال و کسب و کارهای وابسته، برکات فرهنگی و اجتماعی فراوانی خواهد داشت.

در یازده سال اخیر سهم سفر با هدف دیدار دوستان و آشنایان سهم 44 درصدی داشته و با اختلاف زیادی نسبت به سایر اهداف پیشتاز مانده است. برای درک بهتر این درصد میتوان به داده های آماری جهان در سال 2018 مراجعه کرد که به عنوان دومین دلیل اصلی سفر دیدار دوستان و خانواده کمتر از 27 درصد سفرها را تشکیل می دهد.

بررسی های آماری مرکز آمار نشان داد که کمیت گردشگری داخلی در ایران رو به افزایش است. هرچند داده های مرتبط با خانوارها ناقص است، اما بر مبنای داده های موجود، سرانه سفرهای خانوارها تقریباً سه برابر شده است. این سه برابر شدن را نمی توان نشانه موفقیت یا بهبود شرایط دانست، زیرا با مقایسه بین هزینه متوسط سفر با تورم نقطه به نقطه مشخص است بین سال 1390 تا 1398 که کمیت گردشگری داخلی افزایش پیدا کرده است، به کیفیت آن افزوده نشده است.

در این بازه زمانی سهم هزینه های حمل و نقل 20 درصد، خرید سوغاتی و اقامت حدود 24 درصد، تور و گشت 45 درصد و سهم سایر هزینه ها 34 درصد کاهش یافته است و صرفاً سهم هزینه های اساسی و حیاتی مثل خوراکی، درمانی و خرید کالا افزایش یافته است. بنابراین گردشگری داخلی ایران با تصمیم خانوارها برای صرفه جویی در هزینه های اولیه سفر رو به رو شده است.

افزایش فشارهای اقتصادی و نبود زیر ساختهای حمل و نقلی در دسترس و باکیفیت، گرایش گردشگران داخلی به سفرهای غیرقابل برنامه ریزی و مبتنی بر ماشین شخصی را نیز افزایش داده است. همچنین افزایش سفر برای درمان در بازه مورد بررسی موید این نکته است که گونه های پر هزینه و تخصصی گردشگری که قابل استفاده برای همگان نیست، رو به افزایش است.

این نکته در تکمیل موارد بالا کافی است که افزایش سرانه گردشگری داخلی بیشتر به خانوارهایی تعلق گرفته است که قبلاً هم به سفر رفته اند. لذا سازوکارهای توزیع سفر برای خانوارها به گونه ای صورت نگرفته است که در دسترس همگان قرار گیرد. این موضوع موجب شد تا گردشگری داخلی به عنوان کالایی اساسی در سبد خانوارهای ایرانی قرار نگیرد.

بخش مهم سفرهای داخلی مبتنی بر دیدن دوستان است

بخش مهمی از سفرهای داخلی ایران مبتنی بر گردشگری برای دیدن دوستان و آشنایان است که از نظر اصول و مبانی دینی اسلام، ظرفیت صله رحم و رونق سرمایه اجتماعی را داراست. البته تمایل خانوارها به کاهش هزینه های سفر و به طور خاص هزینه های اقامت از یک سو و از سوی دیگر برنامه ریزی آزادانه سفر بدون مقید شدن به یک تور گردشگری در شرایط موجود نیز بدون نقش نبوده است.

از آن جهت که نزدیک به 73 درصد اقامت سفرهای داخلی در خانه آشنایان و بستگان بوده است لذا انباشت جمعیتی در پهنه های جغرافیایی کشور و نقاط شهری دارای جمعیت بیشتر، شانس بدست آوردن تقاضای سفرهای داخلی بیشتری را دارند. هرچند این موضوع از پراکندگی و توسعه زیر ساختهای حمل و نقلی نیز متأثر شده است. بنابراین استفاده از خانه اقوام و دوستان برای کاهش هزینه اقامت، استفاده از ماشین شخصی برای کاهش هزینه حمل و نقل، عدم استفاده از تورها برای کاهش هزینه های سفر، پیامد کاهش کیفیت گردشگری داخلی است که از وضعیت اقتصادی خانوارها حاصل شده است.

آنچه مشخص است، وضعیت گردشگری داخلی ایران نیازمند سیاستگذاری و برنامه ریزی مجدانه است که در آن هم موضوعات مرتبط با تقاضا و هم عوامل مؤثر در عرضه با تأکید بر دهک های مختلف جامعه مورد توجه قرار گیرد. تلاش ها باید به سمتی هدایت شود که افزایش کمیت گردشگری داخلی با پیشرفت در مؤلفه های کیفی محقق شود و جایگاه گردشگری داخلی در سبد خانوارهای ایرانی تثبیت شود.

موضوعات چالشی که نیازمند بررسی و سیاستگذاری در حوزه گردشگری داخلی است به شرح زیر است:

گردشگری داخلی کشور که مبتنی بر الگوی اقامت در خانه دوستان و اقوام است از جهت درآمدزایی و توزیع منابع مالی در مقصد نیازمند اقدامات برنامه ای و سیاستی است.

کاهش کیفیت زندگی گردشگری داخلی کشور نیازمند تدبیر سیاستی از دو جنبه تقویت سمت تقاضا و دسترس پذیری سمت عرضه است.

توزیع عادلانه سفر و دسترس پذیری گردشگری داخلی به عنوان کالای اساسی برای گروه ها و اقشار مختلف جامعه، موضوعی است حیاتی در راستای الگوی ایرانی اسلامی پیشرفت که نیازمند اقدامات سیاستی تکمیلی است.