چرا خاتم شیراز بهترین است؟

میراث آریا/ بدنبال آخرین خبرهای بدست رسیده و گزارشات منتشر شده، این پرسش مطرح می شود که چرا خاتم شیراز بهترین است؟

این نوع پوشش تزئینی سطوح از ترکیب و نشاندن چند ضلعی های منظم هندسی بر بستری از چوب بدست می آید. زمان آغاز این هنر بطور دقیق مشخص نیست و چه مکان و منطقه ای خاستگاه اولیه آن بوده بطور دقیق مشخص نشده است. قدمت خاتم سازی در شیراز به حدود هزار سال قبل می رسد که منبر مسجد جامع عتیق شیراز از خاتم بوده است. هنر خاتم سازی نیز مثل سایر رشته های صنایع دستی در دوره صفویه رونق و رواج داشته است و در دوره قاجاریه به علت عدم توجه به این هنر از درجه اعتبار و اهمیت افتاد و در سده های گذشته هنرمندان خاتم ساز شیرازی صندوقچه های خاتم بسیار نفیسی جهت مرقد مطهر امامان در عراق را ساخته اند و در اوایل دوره پهلوی اول خاتم کاری کاخ مرمر توسط هنرمندان چیره دست شیرازی انجام شده است.

براساس مقاله چرا خاتم شیراز بهترین است؟ باید بدانید که کیفیت و اصالت خاتم شیراز زبانزد خاص و عام بوده و خاتم های اصیل ساخته شده در شیراز دارای عمر بیشتری نسبت به مشابه آن در دیگر شهرها است. این ویژگی ها که خاتم شیراز را به نسبت دیگر شهرها امتیاز داده است تفاوت در انجام مراحل کار و موادی است که استفاده می شود.

افزودن ورقه ای نازک از چوبی نرم و انعطاف پذیر (آستر) مانند چوب تبریزی به پشت برگه های خاتم (اصطلاحاً خاتم آستردار)، استفاده از چسب مرغوب (چسب سریشم) در تمامی مراحل خاتم سازی و خاتم چسبانی، صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم، یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کاررفته در ساخت خاتم، عدم تغییر دررنگ و شکل، مشخص نبودن ترمیم کاری ها و بتونه کاری ها در سطح کار، قرینه بودن تمامی گل ها و اشکال در سطح کار و زوایا و اضلاع، دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح، استفاده از لایه و ورقه مسی در بین گلهای خاتم جهت استحکام و پایداری بیشتر خصوصا به دور شش ضلعی ها ازجمله ویژگی های خاتم شیراز است.

هم اکنون هنر خاتم سازی در شهرهای اصفهان و تهران نیز رایج است. در هنر خاتم سازی از مواد گوناگونی از قبیل عاج، استخوان، برنج و گاهی طلا و نقره استفاده می شود. ابتدا چوب، استخوان یا فلز را به صورت منشورهای مثلث القاعده می برند و آن ها را به نحوی کنارهم قرار می دهند که برش عرضی آنها اشکال هندسی منظمی را بوجود آورد، زیرا شکل عمومی بیشتر خاتم ها را نقوش هندسی تشکیل می دهد. سپس این برش ها را با نظم و دقتی خاص در کنار هم به وسیله چسب چوب یا سریشم روی ورقه نازکی از چوب می چسبانند و نهایتاً ورقه را بر اشیای گوناگونی مانند میز، صندلی جعبه، قاب و... می نشانند و پس استادکار، پالیش سطوح خاتم کاری شده با جلادهنده هایی مانند سیلر، کیلر و پلی استر را انجام می دهد تا هم با ایجاد لایه ای شیشه ای، زیبایی اثر را افزون کند و هم خاتم در برابر سایش های طبیعی و مصنوعی حفظ شود.

اخیراً خاتم های خطی نیز ساخته می شود که در آن کلماتی مانند اسماء متبرکه به عنوان نقش ظاهر می شوند. در خاتم های نفیس قسمت های فلزی از طلا و یا نقره تشکیل می شود و بجای استخوان در ساخت آنها از عاج استفاده می شود. مرغوب ترین خاتم به «پره وارو» و «سیم دار» مشهوراست. چوب های فوفل، آبنوس، عناب، شاه چوب، آزاد، بقم، نارنج و چوب شمشاد و فلزهای مفتول طلایی یا نقره ای، مس، برنج، آلومینیوم و استخوان های ساق پا و دست شتر و اسب، عاج فیل و استخوان مصنوعی ازجمله موادی هستند که در خاتم سازی استفاده می شوند.

رنگها در خاتم عنصری بسیار مهم هستند در تهیه رنگ سبز از ترکیب نشادر، براده مس و سرکه استفاده می شود. استخوان های بریده شده را در ظرف حاوی محلول رنگی می ریزند و مدت 6 ماه در معرض نور خورشید قرار می دهند، امروزه بجای استخوان شتر اغلب از چوب نارنج و برای رنگ کردن آن از رنگ سبز مخصوص رنگرزی پشم استفاده می کنند.

سطح خاتم به منظور براق شدن و حفاظت دربرابر رطوبت، گرما و سرما روغن کاری می شود که درگذشته بیشتر از روغن جلا یا سندروس (شیره درخت کاج) استفاده میشده است بعدها از روغن هاویلوکس و امروز نیز از پلی استر استفاده می شود. گل های بکار رفته در خاتم نیز تنوع بسیاری دارد بطوریکه خاتم ها از نظر تنوع نقوش به پره وارو، پره ای، نه گلی لایه دار، شش و لوز، بته جقه ای، خیابانی، طاقی، قمی، جناقی و دوررنگ و از نظر حاشیه به شش گلی، جویی، بازو بندی، طوره دار، شمسه دار و تخمه دار تقسیم بندی می شوند.