آب انبار محسن زاده یکی از این سازه های شگفت انگیز اما ناشناخته بیرجند است

ایرنا/ براساس آخرین اخبار واصله، آب انبار محسن زاده یکی از این سازه های شگفت انگیز اما ناشناخته بیرجند است.

برای دیدن این سازه آبی تاریخی باید از خیابان منتظری سه وارد بافت تاریخی بیرجند شویم و به پستخانه قدیم شهر برویم تا با کمک کارشناس میراث فرهنگی مستقر در پایگاه بافت تاریخی مسیر آب انبار را در پیش بگیریم.

با سمیه حسین آبادی از کوچه مجاور پستخانه قدیم برای رفتن به آب انبار هم مسیر می شویم، میسری که سنگ فرش شده و جزئی از بافت تاریخی شهر بیرجند است.

درب بزرگی که قفلی بر آن زده شده و تابلوی کوچکی در کنار آن با مشخصات آب انبار محسن زاده، همه آن چیزی است که از این آب انبار بطور معمول در گذر از بافت تاریخی شهر میتوان مشاهده کرد.

پیش از این آب انبارهایی را در سرایان یا روستاهای اطراف استان خراسان جنوبی دیده بودم اما این آب انبار با بقیه فرق دارد و این سوال برایم ایجاد شد که چرا مانند بقیه آب انبارها گنبدی بر بالای آن نیست.

از زمانی که قفل در آب انبار باز می شود، کارشناس میراث فرهنگی توضیحات خود درباره نوع معماری و زمان ساخت آن را شروع می کند و هنگام پایین رفتن از 42 پله، داستانی کوتاه اما شگفت انگیز از ساخت آب انبار محسن زاده را می شنویم.

حسین آبادی با بیان اینکه آب انبار محسن زاده از سازه های آبی قدیمی بیرجند است که زمان ساخت آن به اواسط دوره قاجار بر می گردد، گفت: این آب انبار در محله دم قلعه، ابتدای کوچه خواجه ها و کنار خانه مسکونی مرحوم احمد محسن زاده واقع است که به همین جهت به آن آب انبار محسن زاده گفته شد، ولی بانی واقف آن حاجی خان بوده است.

وی در مسیر پایین رفتن از پله های آب انبار با این توضیح که مخزن آب انبار محسن زاده جز بزرگترین مخازن است، افزود: خشت های مربعی شکل که روی پله ها منظم کنار هم چیده شده یادگار بیش از 100 سال پیش بوده و میراث فرهنگی در مرمت آن هیچ دخل و تصرفی نداشته است.

دستی به دیوارها می کشم نه سیمان است و نه خاک! پس چطور در سالهای طولانی با رطوبت این فضا مقاومت کرده و فرو نریخته که از سوی کارشناس میراث فرهنگی نام «ساروج» به گوش می رسد.

ساروج نوعی ملات سنتی و ضدآب است که در معماری ایرانی کاربرد زیادی داشته است. این ماده از ابتکارات معماران ایرانی در دوران بسیار کهن بوده که معمولا در ساخت پل ها، آب انبارها و یخچال ها استفاده میشد و برای ساختن آن نخست خاک رس و آهک را به نسبت 6 و چهار مخلوط می کنند و گلی سفت می سازند که 2 روز آن را ورز می دهند.

سپس قسمتی از سرباره کوره های حمام را با مقداری مواد الیافی که گاهی تخم مرغ به آن اضافه می کنند و مخلوط تازه را با چوب هایی به قطر 10 سانتیمتر می کوبند تا به خوبی با هم عجین شوند.

همانطور که دیوارهای ساروجی آب انبار را دست می کشم و در حیرت ماندگاری این ملات هستم به پایین پله ها می رسیم و راهنما می گوید اینجا «پاشیر» نام دارد.

پاشیر آب انبار جایی است که آب از مخزن به آنجا آمده و افراد می توانستند از این قسمت آب برداشت کنند.

به یاد آوردم چند سال پیش سفری به روستای کارشک از توابع شهرستان قاینات داشتم و آنجا آب انباری بود که هنوز هم آبگیری می شود تا مردم بتوانند آب برداشت کنند و شخصی می گفت: آب انبارها زمان قدیم «پریزاد» داشت که زیر آب پنهان بود و وقتی نگاهش میکردی، انگار آرام به طرفت می آید تا با یک خیز تو را بگیرد و زیر آب بکشد.

فهمیدم که این موجود خیالی زاییده بازی نور و سایه بوده که مادران از ترس افتادن بچه ها در آب انبار ساخته بودند و چه داستانهایی که هر شب از این هیولای زیر آب انبار تعریف نمی کردند!

اینجا در پاشیر آب انبار محسن زاده اگرچه آبی نیست تا آن موجود خیالی به ذهن تداعی شود، اما میتوان تصور کرد که نوشیدن آب سرد بعد از پایین رفتن 42 پله آن هم در فصل تابستان چه لذتی داشته است.

دیوار مقابل پاشیر یک سوراخی نه چندان بزرگ دارد که براساس گفته های کارشناس میراث فرهنگی، آب مخزن از آنجا وارد پاشیر شده و کنار آن ورودی است که به مخزن راه دارد.

کارشناس میراث فرهنگی در این باره گفت: زمانی که آب انبار را کشف کردیم این ورودی نبود و فقط تا همین پاشیر را توانستیم پیدا کنیم.

اینجا سوالی را که موقع ورود به آب انبار برایم پیش آمده بود، پرسیدم؛ اینکه اگر این آب انبار مخزنی دارد چرا مانند بقیه آب انبارها گنبدی بر بالای آن نیست؟

حسین آبادی مسیرمان را به سمت مخزن هدایت کرد تا آنجا این سوال را پاسخ دهد و اینگونه بود که از یک پاشیر کوچک به مخزنی بزرگ و شگفت انگیز وارد شدیم.

مخزن این آب انبار یک میلیون و 600 هزار لیتر گنجایش دارد، بطوریکه وقتی وارد این مخزن می شوید، بزرگی آن باعث می شود تا چند لحظه سکوت کنید و به فکر فرو روید.

سمت چپ سه دریچه است که در گذشته باز بوده تا آب برف و باران از طریق آن به مخزن هدایت شود. دریچه ای هم روبروی ورودی مخزن قرار دارد که به گفته کارشناس میراث فرهنگی مخصوص ورود آب قنات بوده است.

در شهرهای کویری، رشته ‍ای از قنات دائمی شهر به سمت آب انبار هدایت می شود تا همیشه آب داشته باشد و در آب انبار محسن زاده هم از محل ورود آب قنات تا پاشیر شاهد یک اختلاف ارتفاع مناسبی هستیم که این شیب آب را به سمت سوراخ پشت پاشیر هدایت می کند.

حتی سوراخ خروجی آب قبل از پاشیر هم با زمین فاصله دارد که به گل و لای و خار و خاشاک زمان داده تا ته نشین کند و آب زلال تر وارد شیر شود.

سازندگان این سازه آبی آن قدر تبحر داشته و به کار خود خود مطمئن بودند که مخزنی با یک میلیون و 600 هزار لیتر آب را در میان خانه های مسکونی ساخته اند و با گذشت بیش از 100 سال هیچ نشتی آبی از آن رخ نداده است.

داخل این مخزن نقوش مختلف از حیوان و اشیای روی دیوار وجود دارد که زمان تازه بودن ساروج نقش بسته و یادگارهایی از سازندگان این آب انبار است.

اما چرا این آب انبار همچون سایر آب انبارهای دیگر گنبدی شکل نیست؟

کارشناس میراث فرهنگی در پاسخ گفت: مخزن آب انبار محسن زاده برخلاف سایر آب انبارهای موجود در کشور که دایره ای شکل است؛ مستطیل بوده لذا گنبدی بالای آن مشاهده نمی شود.

روایت داستان آب در آب انبار

آنچه در این آب انبار برای گردشگران جذابیت دارد نه معماری که شباهت آن در تمامی آب انبارهای دیگر نقاط کشور وجود دارد بلکه شنیدن داستان آب در منطقه کویری خراسان جنوبی است که معمولا بعد از ورود به مخزن آب انبار همچون نمایشی از گذشته تاکنون پرده برداری می شود.

یک راهنمای تورهای گردشگری که راوی داستان آب برای گردشگران هنگام بازدید از آب انبار محسن زاده است، با اشاره به موقوفه بودن این آب انبار گفت: فرهنگ وقف در بافت تاریخی بیرجند بسیار پر رنگ است؛ خانه هایی که وقف بر حسینیه، آب انبارهایی که وقف بر استفاده عموم و مدرسه ای که وقف بر تحصیل شده را میتوان در این بافت تاریخی جست و جو کرد.

احمد کاشانی پیرامون اینکه آب انبار محسن زاده یکی از این سازه های شگفت انگیز اما ناشناخته بیرجند است، اظهار داشت: آب انبارهایی که در حوزه گردشگری بازسازی شده اند، تنها یک راه پله است که گردشگران را به عمق زمین هدایت می کند و در منطقه پاشیر، شیر نمادین هم تعبیه شده تا این حس زیبا برای افراد تداعی شود که در گذشته ها مردم کوزه یا سبویشان را آب می کردند و از پله ها بالا می رفتند.

وی افزود: اما آب انبار محسن زاده جزو معدود آب انبارهایی است که مخزن آن باز و آماده بازدید است، کف آن بازسازی شده که گردشگر می تواند وارد مخزن آب انبار شود و فضای بسیار بزرگ در عمق 11 متری زمین را ببیند.

این فعال گردشگری درباره اهمیت آب انبارهای بیرجند به 200 ساعت گفت و گویی که با کهنسالان این شهر داشته است، اشاره کرد و گفت: از این هم صحبتی با بزرگان دریافتم که در سالهای بین 1300 تا 1302 بیماری واگیردار وارد بیرجند شد و روزانه تعداد زیادی از مردم شهر به خاطر این بیماری جان خود را از دست می دادند.

وی اظهار داشت: از همین رو حاکم وقت بیرجند کمیته ای با 25 عضو از بزرگان شهر تشکیل می دهد و آنها ماموریت داشتند تا این بحران را حل کنند.

کاشانی با بیان اینکه پزشکانی از روس، انگلیس، آلمان و هند آن زمان در شهر بیرجند حضور داشتند گفت: تحقیقات پزشکان نشان داده بود که وبا، حصبه و اسهال خونی باعث مرگ و میر فراوان شده و آب انبارهای شهر آلوده است.

وی ادامه داد: از همین رو کمیته «میاه» یا «آب» شروع به کار کرد و ماموریت یافت تا آب آشامیدنی از آب مصرفی شهر جدا شود.

این راهنمای گردشگری گفت: لذا آب از رشته کوه های باقران که ارتفاع مناسبی با مرکز شهر دارد با لوله به مرکز شهر انتقال داده شد، سپس در محله میان ده که اکنون بافت تاریخی شهر بیرجند است و دیگر محله ها شیرهایی قرار دادند تا آب برای استفاده عموم منتقل شود.

وی افزود: پس از این تصمیم کمیته «میاه»، آب شرب مردم به وسیله سیستم آبرسانی از قنواتی که سرچشمه آن کوههای باقران بود تامین شد و آب موجود در آب انبارها برای استفاده غیرشرب همچون استحمام، شست و شوی ظروف و سایر موارد کاربرد داشت.

کاشانی با اشاره به اینکه کمیته «میاه» به بنگاه خیریه آب و لوله بیرجند تبدیل شد، گفت: به این ترتیب سال 1302 شهر بیرجند به عنوان اولین شهر ایران و حتی قبل از تهران مجهز به سیستم آبرسانی شهری شد.

وی با تاکید بر اینکه داستان آب در شهر بیرجند روایتی است که گردشگران را مبهوت می کند، گفت: گردشگر صرف اطلاعات معماری و تاریخی جذب یک اثر نمی شود بلکه وقتی در مخزن آب انبار محسن زاده قرار می گیرد، علاوه بر قصه آبرسانی در شهر بیرجند، با آب انبار بزرگ سرایان که اکنون فعال است و آیین های کهن که هنوز هم در زمان آبگیری آن اجرا می شود آشنا خواهد شد.

این فعال گردشگری افزود: گردشگر از همانجا می تواند سفر مجازی به قنات بلده فردوس که جز 14 قنات ثبت جهانی است و باغستان فردوس که در 2 سوی آن نهری به یادگار از حضور شیخ بهایی دارد، داشته باشد.

بسته بودن بناهای تاریخی، ضعف بزرگ گردشگری

این راهنمای تورهای گردشگری گفت: گردشگران از شنیدن این توضیحات در مخزن آب انبار محسن زاده شگفت زده شده و لذت می برند اما متاسفانه ایرادی که به این اثر با ارزش تاریخی وارد شده، بسته بودن درب آن است.

وی ادامه داد: بسته بودن درب بیشتر جاذبه های تاریخی در شهر بیرجند و سایر نقاط استان یکی از ضعف های بزرگ حوزه گردشگری بوده که نیازمند چاره اندیشی است.

کاشانی ورود بخش خصوصی برای بهره برداری از این مکانها را یک راهکار دانست و گفت: جاذبه های تاریخی مانند انسان هستند که اگر پویا نباشند می میرند لذا باید خانه های تاریخی و اماکن مرمت شود و در اختیار بخش خصوصی قرار گیرد تا بتوان همچون گذشته از وجود آنها بهره برد.

وی عنوان کرد: برای مثال ایجاد یک نگارخانه در محل آب انبار محسن زاده می تواند آن را به یک مکان فرهنگی تبدیل کند.

آب انبار محسن زاده در اختیار هیات ورزش های بومی محلی

مسئول پایگاه میراث فرهنگی بافت تاریخی شهر بیرجند در این باره گفت: آب انبار براساس توافق صورت گرفته به هیات ورزش های بومی محلی واگذار شده است.

علیرضا نصرآبادی افزود: با این وجود افرادی که تمایل به بازدید از این اثر تاریخی را دارند در ساعات اداری به پایگاه بافت تاریخی شهر بیرجند واقع در پستخانه قدیم مراجعه کنند تا با هماهنگی امکان بازدید فراهم شود.

وی بیان کرد: عملیات مرمت این آب انبار سال 96 در دستور کار اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی قرار گرفت و در این مرمت، مخزن آب انبار کشف و بازسازی شد که مجموع هزینه های مرمتی در این اثر تاریخی 30 میلیون تومان است.

آب انبار محسن زاده پنجم آذر 1379 با شماره ثبت 2907 در فهرست میراث ملی کشور به ثبت رسید.

بازی در آب انبار

رئیس هیات ورزش روستایی و بازی های بومی و محلی خراسان جنوبی هم گفت: از 2 ماه پیش این مکان را از میراث فرهنگی تحویل گرفتیم و طبق قرارداد منعقد شده آب انبار محسن زاده به مدت یک سال به صورت رایگان در اختیار هیات ورزش روستایی و بازی های بومی و محلی است.

ابوالفضل داوطلب با بیان اینکه برنامه های این هیات با توجه به سرد بودن هوا بعد از نوروز در این مکان آغاز خواهد شد، افزود: در حال حاضر امکان بازدید با هماهنگی میراث فرهنگی وجود دارد و مشکلی برای حضور عموم مردم نداریم.

وی گفت: تصمیم داریم جشنواره بازی های بومی و محلی را در این مکان برگزاری کنیم تا از این فرصت برای بازدید سایر مکان های تاریخی و فرهنگی این بافت با ارزش استفاده شود.

رئیس هیات ورزش روستایی و بازی های بومی و محلی خراسان جنوبی اظهار داشت: با توجه به فضای مخزن آب انبار می توانیم بازی های مثل هفت سنگ و چوب کشی را برگزار کنیم.

حالا در شهر بیرجند به مدد سیستم های جدید لوله کشی، آبرسانی و آب شیرین کن های خانگی و صنعتی هرچند کسی به برداشتن آب از آب انبار نیازی ندارد اما گاهی باید به دیدن این بناهای با ارزش و میراث ملی در میان شهر رفت تا فهمید که اجبار برای تامین آب، انسان را به چه سختی ها که وادار نمی کند.