فرش چند هزار ساله ترکمن الگوی بومی اقتصاد مقاومتی است

ایرنا/ براساس آخرین اخبار بدست آمده و گزارشات منتشر شده، فرش چند هزار ساله ترکمن الگوی بومی اقتصاد مقاومتی است.

اسب و قالی، اولین کلماتی است که پس از شنیدن نام قوم ترکمن به یاد می آید؛ اولی همدم همیشگی و اساطیری مردان این قوم خزرنشین و دومی همراه شب و روز زنان و دخترانی است که پای دار قالی تنومند شده و همپای مردان قوم و خانواده خود به فکر تامین معیشت و اقتصاد خانواده هستند.

اگرچه کهن ترین فرش ترکمنِ یافت شده مربوط به هزار و 800 سال قبل است اما این فرش نمی تواند اثبات کند که قبل از آن نیز فرش بافی وجود داشته یا خیر، چرا که دلیل آن وجود طرح فرش هایی مانند هشت ضلعی های ترکمنی است که خود را در فرش های صدها سال پیش از میلاد نشان می دهند.

نظریه ای که مدتهاست تایید شده، آن است که ترکمن ها در آغاز به فرشهای خود به مثابه اشیایی دارای کاربرد ناب بدون ارزش هنری می نگریستند. اما بعدها ترکمن ها به ارزش هنری کار دست خود آگاه شدند و آنگاه این هنر ارزشمند به مثابه کالای قابل تعویض شناخته شد.

آینه زنده فرهنگ ترکمن ها

فرش آینه ای زنده از فرهنگ ترکمن ها در طول تاریخ و از جمله نشانه های فرهنگ و تمدن عمیق و تنومندی است که نه تنها در مقابل هجوم بیگانگان و اقوام مختلف داخلی و خارجی سخت و مقاومت کرد بلکه بگونه ای رفتار نموده که از طریق آن فرهنگ تحمیلی بیگانه را در خود حل کرده و به آن سیمای ترکمنی بخشید. تا آنجا که تاریخ یاد می کند، ترکمن با فرش و فرش با ترکمن شهرت داشته و فرش همچون درختی است که ریشه در ژرفای خاک صحرا و شاخه ای در بلندای کوههای البرز و سایه بر سر مردمی وارد می کند که قرنهاست از نسلی به نسل دیگر انتقال داده و با آن زندگی می کنند.

گنبدکاووس، مهد تولید فرش ترکمن

گنبدکاووس در بین شهرهای ترکمن نشین استان گلستان از دیرباز مهد تولید صنایع دستی از جمله فرش دستباف ترکمن است. نقوش این فرش اصیل ذهنی یا حفظی بافت است و دختران و زنان این قوم در تولید این دستباف، آرمان ها و اندیشه هایشان را با رنگهای دلخواه بر روی تار قالی گره می زنند تا تابلویی زیبا و مانا پیش روی بینندگان قرار دهند.

به گفته کارشناسان، بر روی فرش دستباف ترکمن بیش از 811طرح و نماد بافته می شود؛ طرح هایی که ترکمن ها در بافت فرش به کار می برند، بیشتر شکسته و هندسی و شبیه طرح های بخارایی است که به آن "آخال" می گویند.

زمینه این نوع قالی مزین به کتیبه ها و یا قاب های لوزی شکل است که به کمک خطوط متقاطع به هم ارتباط یافته اند. فرش های ترکمن در اندازه های بین یک تا 12 مترمربع و در رنگهای قرمز لاکی، آبی سرمه ای، سبز پررنگ، سفید و بژ بافته می شود و رنگهایی که اینک به فرش دستباف ترکمن اضافه شده شامل طوسی، دارچینی، عبایی، قهوه ای روشن، قهوه ای تیره، طلایی، نخودی و آبی آسمانی است.

تلاش برای ثبت جهانی فرش ترکمن

با این حال این شاهکار هنری دست دختران و زنان ترکمن اگرچه بواسطه حضور کم و بیش در بازارهای جهانی، شهرتی بین المللی پیدا کرده و به گفته مریم آق آتابای، رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گنبدکاووس قرار است بصورت مشترک با کشور ترکمنستان در آینده ای نزدیک در فهرست آثار یونسکو ثبت شود. اما بررسی میدانی از سطح این شهر تاریخی نشان می دهد بجز تعدادی فروشگاه خرید و فروش فرش و الیاف آن، آن هم در معابر فرعی، هیچ فعالیت تبلیغاتی قابل توجه یا اثر و نشانی از فرش ترکمن یا نقوش آن در قالب المان و یا بازارچه صنایع دستی دیده نمی شود.

اگرچه گنبدکاووس تا قبل از معرفی شدن به عنوان شهر ملی فرش دستباف ترکمن، بواسطه ثبت بلندترین گنبد و برج آجری جهان این شهر با قدمتی بیش از هزار سال در فهرست یونسکو شهرتی جهانی یافت اما این شهر تاریخی برای جهانی شدن در حوزه فرش ترکمن هم نیاز به تلاش بیشتر میراث فرهنگی و سایر دستگاه های متولی دارد.

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گنبدکاووس معتقد است که شهرها و روستاهای ملی و جهانی صنایع دستی دارای ظرفیت فوق العاده برای جذب سرمایه گذار و گردشگر داخلی و خارجی هستند که باید برای معرفی جاذبه های تاریخی فرهنگی، طبیعی و صنایع دستی بومی یک منطقه که منجر به تقویت هویت فرهنگی ساکنان، ایجاد اشتغال و درآمد و نیز توسعه پایدار اقتصادی و اجتماعی آن می شود، سرمایه گذاری شود.

مریم آق آتابای پیرامون اینکه فرش چند هزار ساله ترکمن الگوی بومی اقتصاد مقاومتی است، افزود: ادارات میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور، استان ها و شهرستان ها همواره به منظور حفظ و صیانت از میراث فرهنگی با همکاری و هماهنگی سایر دستگاه های اجرایی ذیربط جهت شناسایی، مستندسازی، حفاظت، مرمت و معرفی آثار فرهنگی اعم از ملموس و ناملموس، میراث طبیعی، ایجاد شهرهای ملی صنایع دستی و احیای هنرهای سنتی در حال زوال در حوزه فرهنگ و تمدن ایرانی و ثبت در فهرست میراث ملی و جهانی تلاش می کنند.

وی اضافه کرد: یکی از موارد بسیار مهم ارتقای پرونده ثبت ملی و جهانی یک اثر، تامین زیرساخت های مورد نیاز در شهرها و روستاها است که باید پس از انجام اقدامات این حوزه، گزارش سالانه آن به شورای عالی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ارسال شود تا در فهرست پیگیری برای ثبت ملی یا جهانی قرار گیرد.

آق آتابای یادآور شد: میراث فرهنگی گنبدکاووس پس از ثبت ملی فرش ترکمن در خرداد 96 و با هدف فراهم کردن مقدمات ثبت جهانی این شهر درحوزه فرش اقدام به راه اندازی دبیرخانه مربوطه و پیگیری هایی برای انجام 21 طرح زیرساختی جهت معرفی پتانسیل ها در زمینه جاذبه های فرهنگی، تاریخی و مذهبی برای گردشگری و توسعه آن با همکاری دیگر دستگاه ها از جمله شهرداری نمود.

رئیس اداره میزاث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گنبدکاووس ادامه داد: از جمله پیگیری های انجام شده، احداث طرح المان نقوش فرش ترکمن جهت نصب در میدان های شهری بود که این موضوع با وجود اینکه توسط شورای فرهنگی عمومی شهرستان نیز تصویب شد اما تاکنون محقق نشده است.

مهد فرش ترکمن محروم از بازارچه دائمی صنایع دستی

وی، ایجاد مکان یا بازارچه دائمی صنایع دستی را از دیگر نیازهای ضروری برای ثبت جهانی شهر گنبدکاووس درحوزه فرش ترکمن دانست و گفت: با وجود اینکه این شهرستان پنج هزار و 200 هنرمند شناسایی شده و دارای مجوز فعالیت از اقوام مختلف درحوزه صنایع دستی دارد که افزون بر سه هزار نفر آنها فقط در رشته فرش و منسوجات دستباف ترکمن فعالیت دارند اما از داشتن بازارچه دائمی فروش صنایع دستی محروم است.

آق آتابای، المان سازی با نگاه هویت فرهنگی، تاریخی و معرفی صنایع دستی و هنرهای سنتی، مبلمان سازی با معرفی فرش و نقوش اصیل فرش ترکمن، ظرفیت سنجی توسعه و ایجاد اشتغال پایدار در محلات شهر با برگزاری آیین، آداب و رسوم و نصب تابلوهای معرفی جاذبه های گردشگری یا کیوسک های اطلاع رسانی را از دیگر زیرساخت های مورد نیاز برای جهانی شدن شهر گنبدکاووس درحوزه فرش ترکمن برشمرد و گفت: با وجود اطلاع رسانی و ابلاغ این زیرساخت ها به دستگاه های متولی هنوز اقدامی در این خصوص نشده است.

وی، پیگیری راه اندازی هنرستان صنایع دستی توسط آموزش و پرورش گنبدکاووس که عملیات اجرایی آن در سال 99 آغاز و هم اکنون درحال ساخت است و راه اندازی موزه تخصصی فرش ترکمن توسط یکی از اساتید و پیشکسوتان این حوزه باهدف معرفی آداب و رسوم، فرهنگ و هنر قوم ترکمن را از جمله اقدامات انجام شده برای ثبت جهانی این شهر درحوزه فرش ذکر کرد و گفت: تلاش برای تهیه اطلس جامع 42 رشته صنایع دستی بومی و غیربومی این شهرستان نیز در دست اقدام است.

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گنبدکاووس ادامه داد: شناسایی هنرمندان حوزه فرش دستباف و صدور مجوز فعالیت و برگزاری دوره های آموزشی برای آنها با همکاری اداره صنعت، معدن و تجارت و مرکز فنی و حرفه ای، ایجاد پنج خانه صنایع دستی سنتی، پیگیری راه اندازی رشته فرش دستباف در دانشگاه آزاد اسلامی، مرکز علمی کاربردی و آموزشکده کوثر، راه اندازی ویترین صنایع دستی در دفتر آی سی تی روستای دوزالوم بخش داشلی برون، برگزاری کلاس های آموزش بازرگانی، ارسال 2 طرح تولیدی صنایع دستی جهت اخذ تسهیلات بانکی و تهیه و تولید محتوا برای معرفی گنبدقابوس و فرش ترکمن از طریق شبکه شاد از دیگر اقدامات انجام شده توسط این اداره در راستای ثبت جهانی شهر گنبد به عنوان فرش ترکمن بود.

آق آتابای بابیان اینکه در دوره جدید فعالیت شورای شهر و شهردار گنبدکاووس، زیرساخت های مورد نیاز برای ثبت جهانی این شهر درحوزه فرش دستباف ترکمن به آنها داده شده، گفت: در جلساتی که با شهردار و اعضای شورای شهر انجام شده قول های مساعدی جهت ایجاد زیرساخت های مورد نیاز داده شد.

توجه و اهتمام جدی به ایجاد شاخص ها و زیرساخت های مدنظر یونسکو برای ثبت جهانی یک اثر یا شهر در فهرست آثار این سازمان جهانی، نکته ای مهم است و هرگونه غفلت یا کم توجهی به این حوزه ممکن است اثرات مادی و معنوی برای آثار فرهنگی یک ملت ایجاد نماید که متولیان حوزه میراث فرهنگی و سایر دستگاه های مدیریت شهری گنبدکاووس باید به آن توجه کنند.

فراهم کردن مقدمات و زیرساخت های مورد نیاز ثبت جهانی گنبدکاووس به عنوان شهر فرش دستباف ترکمن به اعتقاد کارشناسان و پیشکسوتان این حوزه فرصت بسیار مغتنمی برای معرفی شاهکار هنری زنان و دختران این مرز و بوم به جهانیان است که نباید به آسانی از کنار آن گذشت نکته ای که 6 مرداد پارسال مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گلستان نیز درنشستی باعنوان بررسی جایگاه و وضعیت فرش دستباف ترکمن در گنبدکاووس به آن اشاره کرده و گفت که با گذشت سه سال از معرفی این شهر به عنوان شهر ملی فرش هنوز هیچ نشانی از فرش ترکمن در فضاهای شهری مشاهده نمی شود.

مسیر سخت جهانی شدن فرش ترکمن

احمد تجری با یادآوری اینکه پیش از این "تبریز" در حوزه فرش ثبت جهانی شده، افزوده بود: ثبت شهر دوم فرش از ایران در یونسکو مسیری سخت دارد و باید اقدامات خلاقانه و شاخص تری با استفاده از ظرفیت بالای کارشناسی حوزه فرش در منطقه انجام شود.

در همان جلسه امانقلیچ شادمهر، نماینده مردم گنبدکاووس در مجلس شورای اسلامی نیز بابیان اینکه مسیر ثبت جهانی فرش ترکمن فراهم است و تنها باید با فراهم کردن زیرساخت ها و مقدمات کار، پیگیری های لازم را انجام داد، تاکید کرده بود که تحقق این موضوع به همراهی و همگرایی همه دستگاه های متولی در انجام وظایف محوله و پرهیز از بخشی نگری و جزیره ای عمل کردن نیاز دارد.

براساس اعلام رئیس اداره صنعت، معدن و تجارت گنبدکاووس، هنرمندان صنایع دستی بویژه قالیبافان این شهرستان ماهانه هزار و 300 مترمربع فرش دستباف ترکمن تولید و روانه بازار می کنند.

برآوردها نشان می دهد که هنرمندان این حوزه حداقل 2 تا سه برابر میزان عرضه فرش به بازارهای داخلی و خارجی، برای مصارف زندگی خود تولید فرش و سایر منسوجات دستباف می کنند.

خلیل رجبلی اظهار داشت: هم اکنون در شهرستان گنبدکاووس سه هزار و 83 هنرمند و بافنده فرش ترکمن شناسایی شدند که از این تعداد 2 هزار و 200 نفر آنها با حمایت دولت بیمه تامین اجتماعی هستند.

وی بابیان اینکه بیشتر بافندگان فرش ترکمن در محل زندگی خود فعالیت دارند، اضافه کرد: حجم تولید قالی و فرش ترکمن توسط هنرمندان گنبدی که بیشتر برای مصارف خودشان است، مشخص نیست.