قلعه سفید جاجرم بنایی ماندگار از دوران قاجار است

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده، قلعه سفید جاجرم بنایی ماندگار از دوران قاجار است.

شهرستان جاجرم در جنوب غربی استان قرار گرفته و از شمال به شهرستان مانه و سملقان، از غرب به شهرستان گرمه، از جنوب به استان سمنان، از جنوب شرق به استان خراسان رضوی، از شرق به شهرستان اسفراین و از شمال شرق به شهرستان بجنورد محدود می شود. این شهرستان با مساحت 3654 کیلومتر دارای سه شهر، سه بخش، پنج دهستان و 55 آبادی است. جمعیت شهرستان جاجرم در سال 1390 بالغ بر 36898 نفر برآورد گردیده است.

این شهرستان به لطف موقعیت راهبردی خود بر سر راههای کاروانرو همواره موردتوجه قرار داشته و از دوران پیش ازتاریخ تا ادوار متأخر اسلامی بطور پیوسته نقش بارزی را در تکامل فرهنگی خطه خراسان ایفا کرده است. این منطقه تا اواخر دوره قاجار اهمیت خود را حفظ نمود تا اینکه با ورود تجهیزات حمل ونقل مدرن، احداث راه های ترانزیتی و در پی آن حذف شبکه راههای قدیم و متروک ماندن راههای کاروانرو و کاروانسراها به تدریج از اهمیت آن کاسته شد و به سرعت افول کرد.

در چندین متن تاریخی مربوط به دوره قاجار نام قلعه سفید ذکر شد که همه آن را قلعه ای متروکه و قدیمی ذکر کرده اند که نشان می دهد قلعه پیش از دوره قاجار آباد بوده است. از جمله علینقی حکیم الممالک از همراهان ناصرالدین شاه در اولین سفرش به خراسان در سال 1286 هجری قمری در کتاب «روزنامه سفر خراسان» قلعه سفید را دیده و در مورد آن چنین نوشت: «پس از جعفرآباد به فاصله یک فرسنگ در زیردست جاده قلعه ای بلاسکنه است موسوم به قلعه سفید. این قلعه در تواریخ به دژ سفید معروف است و چون از محاذات او بگذرند تا جاجرم دیگر آبادی و قلعه ای مشهود نیست…».

همچنین میرزا حسن خان اعتمادالسلطنه در کتاب مطلع الشمس به هنگام همراهی ناصرالدین شاه در سفر خراسان می نویسد: «…از حوض جاجرم که یک فرسخ طی مسافت نمودند در طرف دست راست دور از خط راه قلعه موسوم به قلعه سفید است که حالا بایر است.» بنابراین آنچه مسلم است قدمت اثر حداقل به دوره قاجار بازمی گردد. وجه تسمیه اثر به نام قلعه یا دژ سفید روشن نیست، ولی با توجه به اینکه قلعه در میانه دشت به رنگ سفید از دور پدیدار است، شاید بتوان وجه تسمیه قلعه را همین موضوع دانست.

براساس مقاله قلعه سفید جاجرم بنایی ماندگار از دوران قاجار است باید بدانید که قلعه های کشاورزی مربوط به نظام ارباب و رعیتی مدتها از عناصر اصلی روستاهای ایران بوده اند و نه تنها رایج ترین شکل زمین داری را تشکیل می داد، بلکه شاکله اصلی نظام اجتماعی اقتصادی مملکت را هم شکل می دادند که باعث میشد قدرت و ثروت در دستان درصد محدودی از جمعیت یا همان اربابان متمرکز شود. قلعه سفید نیز از این قاعده مستثنی نیست و بررسی منابع تاریخی، تحقیقات مردم شناختی و نیز بررسی وضعیت پلانی متری قلعه همین موضوع را تایید می کند.

بر این اساس این قلعه تاریخی یک قصبه یا آبادی بارودار مربوط به خوانین و زمین داران بزرگ در منطقه جاجرم است که پیش از دوره قاجار احداث شده و پس از مدتی متروک ماندن در دوره قاجار، درنهایت در دوران پهلوی اول با لایروبی و دایر کردن قنوات و توسعه کالبدی دوباره مورد استفاده قرار گرفته است. این قلعه پس از تصویب قانون اصلاحات اراضی و بروز انقلاب سفید متروک شد و به دلیل ترمیم نشدن و رها شدن به سرعت دچار زوال و فرسایش شد.

ازنظر معماری، شکل اصلی قلعه متشکل از یک فضای مستطیل منظم به ابعاد 75 در 115 متر است که در جهت شرقی-غربی با انحراف حدود 35 درجه ساخته شده است. در چهارگوش و امتداد دیوارهای قلعه یازده برج مدور ساخته شده است: اینها عبارتند از پنج برج در امتداد ضلع های بلند و یک برج در میانه ضلع کوتاه که در مقابل آن دروازه قلعه در ضلع مخالف در دیوار شرقی ساخته شده است. دروازه اصلی قلعه با درب چوبی بزرگ دو لته در وسط دیوار ضلع شرقی قرار و در امتداد آن در محور جنوب شرقی-شمال غربی کوچه/معبری تا انتهای قلعه کشیده شده است.

در طرفین این معبر چندین واحد مجزا قرار دارد که بخش های مختلف داخلی ازجمله انبارها، واحدهای کارگاهی، مسجد/نمازخانه، باره بند و طویله ها، اتاق های دهقانان، اتاق نماینده ارباب یا مباشر، واحدهای خصوصی ارباب و سایر بخش ها را تشکیل می دهند. بیشتر این واحدها با الگوی «حیاط مرکزی» ساخته شده و باوجود شباهت کلی در پلان، ازنظر اندازه و جزییات باهم فرق دارند. پس از گذر از دروازه در سمت چپ معبر نمازخانه/مسجد قلعه قرارگرفته که 43/62 مترمربع مساحت دارد. مقابل مسجد تعدادی از واحدهای دهقانی در اطراف حیاط مرکزی ایجاد شده اند. در پشت این مجموعه مسکونی دهقانی، در سمت راست خیابان/معبر، شش اتاق باریک و کشیده مستطیلی به طول 50/8 در 90/2 متر قرار گرفته که واحدهای کارگاهی از جمله کارگاه پارچه بافی بوده اند.

در دوره پهلوی حاج علی اکبر جاجرمی با تملک قلعه و اراضی کشاورزی اطراف، به توسعه قلعه اقدام نموده و بخش هایی به قلعه اصلی افزود.

در فاصله 200 متری جنوب شرق قلعه، گورستان ساکنین قلعه قرار دارد که سنگ قبرهای تعدادی هنوز حفظ شده و اغلب تاریخ ها مربوط به دهه 1340 و 1350 شمسی است که آخرین مرحله اقامت در قلعه سفید را نشان می دهد.

از نکات قابل توجه در مجموعه قلعه سفید وجود یک کوره آجرپزی در فاصله 300 متری شمال شرق ارگ است، پلان کوره متشکل از یک فضای مستطیل شکل میانی (قمیر) که دو فضای کوچکتر بافرم مربع (آتشدان) بر میانه طول ها آن وارد شده و در مجموعه یک چلیپا را شکل می دهند. کوره یاد شده توسط حاج علی اکبر جاجرمی و به منظور تهیه آجر مورد نیاز جهت احداث ساختمان اربابی و تولید تنبوشه های سفالی انتقال آب ساخته شده است. قلعه سفید با شماره 31729 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.