آرامگاه میرزا ابوالقاسم مجتهد بنایی قاجاری در زنجان است

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده، آرامگاه میرزا ابوالقاسم مجتهد بنایی قاجاری در زنجان است.

در منتهی الیه سمت غربی شهر قدیمی زنجان، آرامگاه موسوم به مقبره میرزا قرار گرفته است. این همان آرامگاهی است که ادوارد براون آن را ذکر می کند. صاحب آرامگاه میرزا ابوالقاسم مجتهد است. ایشان یکی از روحانیون طراز اول عصر ناصری در شهر زنجان و در قلع وقمع عوامل ملأ محمدعلی باب مؤثر بوده است. در این آرامگاه حداقل دو شخصیت مذهبی مدفون است. آیت الله محمدکاظم، پدر میرزا و سپس در سال 1292 هجری قمری میرزا ابوالقاسم مجتهد پسر ایشان در این محل دفن شده است.

آرامگاه میرزا در وسط محوطه ای که با استفاده از دیوار محاط گردیده قرار دارد و در مدخل این محوطه یک واحد عنصر شبیه به مناره ایجاد شده است. پلان این مناره آجری در رقوم کف فعلی، هشت ضلعی متمایل به منتظم و سپس پلان آن به دایره تبدیل شده و پایان بخش آن مقرنس های آجری نسبتا زیبا آن را مزین کرده اند بنای آرامگاه در کلیات از دو قسمت تشکیل یافته، قسمت نخست، ایوان ورودی و اتاق های جانبی آن و قسمت دوم شبستان است. سقف ایوان با قوس های پنج او هفت تند مزین است و در بالای آن پوشش آجری یکنواختی را از ایوان سلب می کند.

در طرفین این ایوان دو ستون نمای چسبیده به آن تعبیه شده است. اتاق های ایوان دوطبقه بوده و از سمت جنوبی راه پله ای دارد که به پشت بام هدایت می شود. قسمت دوم که محل اصلی آرامگاه است بلا واسطه پشت سر ایوان احداث شده و سقف شبستان را گنبدی با ساقه ی نسبتاً» بلند پوشش می دهد. ارتفاع ساقه گنبد زیاد و نسبت به ارتفاع عرقچین نامتناسب است. به هر تقدیر روشنایی شبستان از طریق شبکه های ساقه گنبد تأمین می شود. تاروپود بنا از آجر و تقریبا فاقد تزیینات است.

یکی از حوادث بزرگی که در تاریخ زنجان روی داده و بر مسیر و سرنوشت بعدی شهر تأثیر بسزایی داشته است، بی گفتگو قیام شخصی به نام ملامحمدعلی زنجانی (علیمردان خان) در سال 1267 ه. ق بر علیه حکومت وقت است. حاکم زنجان در این موقع امیر اصلان خان مجدالدوله، دایی ناصرالدین شاه بود که بلافاصله پس از مرگ محمدشاه قاجار (1265 ه. ق) به اصرار مهد علیا، مادر ناصرالدین شاه، جایگزین عبدالله میرزا فرزند یازدهم فتحعلی شاه شده بود. ملامحمدعلی به سبب فتواهایی که صادر می کرد اعتبار و شهرتی کسب کرده بود، از جمله روزه متوالی سه ماهه رجب و شعبان و رمضان – واجب نمودن نماز نافله و جعفر طیار – حرام دانستن متعه و… با توجه به اینکه دوران او مواجه با اوج گیری دعاوی سید علی محمد باب بود، روحانیون وقت او را به بابیت منتسب کردند تا نفوذ و محبوبیت او را از بین ببرند.

جالب آنکه او این اتهام را تلویحا می پذیرد و به خویشتن لقب حجت می دهد تا بابیان زنجان را که تعداد کمی نبودند با خود همراه سازد. اما دریکی از گزارش های نماینده سیاسی بریتانیا در ایران به وزارت خارجه آن کشور آمده استاو در نامه ای به امیرکبیر این اتهام را نپذیرفته است و گویا امیرکبیر پاسخ داده بود ملامحمدعلی برای اثبات ادعای خویش باید به دربار آمده و خود را تسلیم نماید. نتیجه اینکه این فتنه بیشتر ریشه های سیاسی و اجتماعی داشته تا مذهبی. درنهایت این اختلاف شدید می شود، به نحوی که هر دو طرف حکم به جهاد می دهند و درگیری خونینی بین طرفداران ملامحمد علی و روحانیون صورت می گیرد. نیروهای دولتی نیز به نفع روحانیون زنجان وارد عمل شده و پس از کشته شدن 1500 سرباز و هزاران نیروی مردمی پایان می پذیرد و ملامحمدعلی در این جنگ کشته می شود.

فتوای قتل و اعدام طرفداران ملامحمدعلی زنجانی توسط دو شخص صادر می شود: مرحوم آقای سیدمحمد و مرحوم آقای میرزا ابوالقاسم مجتهد. به عنوان مثال یکی از طرفداران ملأ محمدعلی به نام «شیخی» که در شجاعت نامدار شهر بود، توسط ایشان اعدام گردید. آنچه میتوان راجع به خاندان میرزایی و سایر روحانیون متنفذ شهر گفت این است که اداره شهر با موافقت ایشان صورت می گرفته و حاکمان همیشه در مسائل مختلف نظر آن ها را لحاظ می کردند. از میرزا ابوالقاسم بیش از پنجاه کتاب و رساله باقی مانده است و گویا در یکی از السنه خارجی نیز مهارت و تسلط داشت.

او در اواسط روز دوشنبه سوم جمادی الاولی سنه 1292 در سن هفتاد سالگی دارفانی را وداع می کند و در مقبره مخصوص به خود در خارج شهر دفن می گردد. ادوارد براون که در سال 1887 میلادی (1305 ه. ق) از زنجان عبور نموده در کتاب خود می نویسد: «ما از دروازه غربی شهر زنجان وارد شهر شدیم و از طرف راست قبرستان بزرگی که گنبد دو امامزاده در آن دیده می شد عبور کردیم». که منظور او همان مقبره مرحوم میرزا و مرحوم سید محمد مجتهدی در شمال شرقی گورستان پایین است. سه فرزند ذکور از مرحوم حاج ابوالقاسم باقی می ماند.