بازار تبریز به عنوان یکی از مراکز مهم تجاری کشور شناخته می شود

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده، بازار تبریز به عنوان یکی از مراکز مهم تجاری کشور شناخته می شود.

تعدد و تنوع کاربری ها، نحوه سازمان دهی فضاها، شبکه معابر داخل بازار و اتصال به شبکه های شهری و غیره از نکات بسیار مهم بازار تبریز بشمار می آیند که همیشه در دوره های مختلف تاریخی و حتی در زمان معاصر نیز با انعطاف پذیری بالا جوابگوی بسیاری از نیازهای ساختاری و فضایی یک مرکز تجاری بوده است. کل مجموعه با اقدامات میراث فرهنگی استان و حمایت کسبه و اصناف به مرور زمان مورد مرمت قرار گرفته و هم اکنون با ساخت وسازهایی که در اطراف بازار انجام شده با کارآیی نسبتا بالایی به زندگی ادامه می دهد.

بازار کنونی تبریز مربوط به اواخر زندیه (یعنی از زلزله ای که در سال 1193 ه.ق روی داد) و عصر قاجار است و در زمان عباس میرزا که تبریز ولیعهد نشین و دارالسلطنه کشور بود سراها، تیمچه ها و بازارهای عالی تازه ای در این مجموعه احداث شد.

اما بازار تبریز در دوره های مختلف تاریخی دستخوش تغییرات بسیاری بوده و مخاطرات بسیاری را از سر گذرانده است. در این مجال کوتاه سعی بر این است که بازار تبریز را از زبان مسافران و رهگذران تاریخ به تماشا بنشینیم و گذشته بازار را در دوره های مختلف بررسی کنیم.

تبریز به علت دروازه دنیای شرق و غرب بودن، مرکز مبادله کالاهای بازرگانی کشورهای اروپایی و آسیایی بوده و خود نیز بنا به مقتضیات جغرافیایی، محصولات کشاورزی و صنعتی فراوان داشته که به اقصی نقاط دنیا صادر می کرده است، این معاملات موجب شد تا بازارها و مراکزی برای مبادله و فروش کالاهای گوناگون شرقی و غربی داشته باشد، به همین دلیل اکثر مورخان، جغرافی نویسان و جهانگردان اسلامی و خارجی مطالب جالبی درباره کالاها و وضع بازرگانی و بازارهای تبریز نوشته اند.

جهانگرد فرانسوی، ژان شاردن (1713 م – 1643 م)

ژان شاردن جهانگرد فرانسوی درباره تبریز می نویسد: «.... تبریز شهر مستعد و بزرگی است. از نظر وسعت و استعداد دومین شهر ایران محسوب می شود. این شهر دارای 15000 خانه، 15000 دکان و مغازه، 250 مسجد، 300 کاروانسرا و 550000 نفر جمعیت دارد. در تبریز عمارات و قصرهای عالی ندیدیم، لکن بهترین و باشکوه ترین بازارهای آسیا را در این شهر یافتیم.

دکان ها و حجره ها از هم مجزا بوده و در کوچه های دالان مانند دراز و پهن و بلند و سرپوشیده به بلندی 5 پا واقع شده اند که مجموعه آن ها بازار را تشکیل می دهند و فوق العاده زیبا، خوش منظر و تماشایی است.

این بازار قلب شهر را تشکیل می دهد، منازل و خانه ها در خارج بازار ساخته شده اند.

انبوه جمعیت و اجناس بازرگانی که در بازار انباشته شده اند بسیار جالب و دیدنی بود، به طور حیرت آوری ابهت و جلال بازار را نمودار می سازند.»

ابن بطوطه، نویسنده و جهانگرد مراکشی

ابن بطوطه در سفرنامه خود از وفور نعمت و عظمت بازارها به ویژه از بناهای تاریخی همچون عمارت شنب غازان و ارگ علیشاه به عنوان آثار منحصر بفرد دوره خویش یاد کرده و اذعان دارد که از دیدن بازار تبریز غرق حیرت و تعجب شده است. او در بازدید از بازار طلا و جواهر که در آن زمان قیصریه نام داشت و در سال 1402 م (805 هجری قمری) به فرمان شاه اوزون حسن بنا شده، چنین می نویسد:

«وقتی به بازار جواهریان رفتم، بسکه از انواع جواهرات دیدم، چشمم خیره گشت. غلامان خوشگل با جامه های فاخر، دستمال های ابریشمین به کمربسته پیش خواجگان ایستاده بودند و جواهرات را به زنان ترک نشان می دادند. زنان در خرید جواهر از یکدیگر سبقت می جستند.»

هم اکنون مرکز فروش طلا و جواهرات در بازار تبریز، بازار امیر نام دارد و از راسته طویلی از مغازه ها تشکیل شده است. در ضلع شرقی آن تیمچه امیر یکی از باشکوهترین تیمچه های مجموعه بازار تبریز قرار گرفته است. بنای تیمچه را به میرزا محمد خان نظام زنگنه نسبت می دهند که در زمان نائب السلطنه عباس میرزا ولیعهد فتحعلی شاه به مقام امیر نظامی رسید، بعد از گذشتن از تیمچه امیر وارد حیاط بزرگی با درختان کهن می شویم که بنایی دو طبقه در دورتادور حیاط شکل گرفته اند و شامل کارگاه های جواهرسازی هستند.

راسته های معروف بازار تبریز عبارتند از بازار امیر، بازار کفاشان، بازار حرم خانه، راسته بازار، یمن دوزان، بازار حلاجان، قیز بستی بازار، بازار کلاهدوزان، دلاله زن بازار، بازار صادقیه، بازار مسگران، بازار حاج محمد حسین، بازار مشیر، بازارچه دوه چی، بازار صفی، بازارچه خیابان و چند بازار دایر و مرتب دیگر. بزرگترین گنبد بازار، گنبد تیمچه مظفریه است که هم اکنون یکی از مراکز بزرگ فرش در ایران محسوب می شود.

مادام دروتی اسمیت Druti Esmit، از مستشرقان معروف فرانسه

مادام دروتی در سفری که در سال 1340 به تبریز داشته، در کتاب خاطراتی از شرق بازار تبریز را چنین توصیف کرده است:

« .... سقف بازار با طاق های آجری مرتبی پوشیده شده بود و در فواصل معین دارای روزنه های شیشه ای بزرگی هستند که حتی در روزهای ابری نیز فضای تیره داخل بازار را روشن می سازند. همه جا تا چشم کار می کرد، مغازه بود. ما برای تماشا به راه افتادیم. قریب 50 دکان فقط کت و شلوار مردانه و لباس های دیگر و پارچه می فروختند. ده ها مغازه کفاشی وجود داشت که روی هر سه دیوار آن ردیف های کفش به اندازه ها و شکل های مختلف آویخته شده بودند علاوه بر این اجناس و لوازم خانه نیز در بازار عرضه می شدند. پتوهای پشمی، زیلوهای زبر ترک، شیرینی، میوه و انواع ادویه در کیسه های دهان باز هوای بازار را معطر می ساختند…»

در بازار تبریز علاوه بر کاروانسراها، حجره ها، تیمچه ها، بازارچه ها، در داخل یا در جنب آن چند مسجد و مدرسه طلاب بنا شده اند و مهمترین آنها مسجد جامع تبریز است که در دوران صفوی بر روی ویرانه های مسجد جامع زمان سلجوقیان بنا شده است درازای مسجد 67 متر و پهنای آن به 14٫5 متر می رسد. تزیینات کاشی کاری در این مسجد دیده نمی شود، فقط کتیبه های برجسته به خط ثلث عالی در 15 سطر مربوط به سال 1564 ه.ق نوشته استاد علاءالدین محمد تبریزی، خوشنویس دوران صفوی بچشم می خورد.