برج علی آباد کشمر یک شاهکار معماری به حساب می آید

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای منتشر شده، برج علی آباد کشمر یک شاهکار معماری به حساب می آید.

آنچه از کشمر برجای مانده برج مقبره ای متعلق به قرن هشتم ه.ق بر فراز خرابه های پیشین معروف به «کوشک» است، اما این ده که اکنون به «علی آباد کشمر» معروف است، حکایت ها در سینه دارد. بیشتر آن حکایت ها برخاسته از «سرو کشمر» است.

شادروان باستانی پاریزی در کتاب حماسه کویر نوشت: «من معجزه ده را درین نمی دانم که منبع اقتصاد مملکت بوده است، معجزه ده درین است که فکر و اندیشه و تمدن مادی و معنوی ما را ساخته است…»

در حافظه تاریخی ایران روستاها و آبادی های فراوانی هستند که خاستگاه مردان بزرگ و رویدادهای مهم تاریخی بوده اند مانند «پاژ»، «رادکان»، «ترشیز» «بوژگان»، «مالین»، «کندر»، «ریاب»، «کشمر» و…

برخی از آن روستاها مثل کندر و بوژگان و مالین و رادکان و پاژ به تل هایی از خاک تبدیل شده اند و برخی مثل ریاب هنوز به حیات خود ادامه می دهند و از برخی اثر و نشانه ای بر جای مانده مثل رادکان و ترشیز و کشمر. از آنجا که در سنت «مزد یسنا» اعتقاد بر این بود که سرو کشمر را «زرتشت» از بهشت آورده و در کشمر کاشته است، آن سرو، و کشمر هر دو محترم و مقدس شناخته شده تا جایی که حکیم فردوسی نیز این گونه به آن موضوع مهم پرداخته است:
یکی شاخ سرو آورید از بهشت
به دروازه شهر کشمر بکشت

با توجه به اهمیت و جایگاه کشمر بسیاری از مورخان و نویسندگان و شاعران آثار خود را به سرو کشمر آراسته اند. سرو کشمر چنان در جهان پرآوازه شده بود که رشک «متوکل» خلیفه عباسی را برانگیخته و در سال 247ه. ق به عامل خود «ابوالخطیب» در نیشابور دستور قطع آن درخت را که نماد ملی ایرانیان محسوب میشد، صادر کرد و علیرغم مخالفت نیشابوریان و کشمریان سرو کشمر قطع و قطعات آن بر بار1300 شتر به بغداد حمل شد!

برج کشمر هم اینک یکی از شاهکارهای معماری و از افتخارات ملی و تاریخی محسوب می شود. این اثر گرانقدر در میانه روستای علی آباد کشمر در 12 کیلومتری شمال شرق شهر بردسکن با 18 متر ارتفاع، 42 متر محیط خارجی، 21 مترمحیط داخلی و گنبد دوپوش، بر سر راه کهن مرکز ایران به نیشابور واقع است. ساختار و کارکرد برج مقبره ای آن مشابه برج رادکان بر سر راه کهن طوس به جرجان است و از نظر قدمت تقریبا با آن معاصر است. بنا از نوع «برج مقبره» و در نمای بیرون متشکل از سه بخش است.

بخش اول پایه یا شالوده منشور دوازده ضلعی است که بر نمای هر ضلع یک قاب آجرکاری زیبا با نقوش هندسی متنوع بر فراز یک قرنیز آجری تزیینی نقش بسته است.

بخش دوم استوانه ای با بدنه «خیاره دار» یا «ترک دار» است. خیاره ها یکی در میان نیم استوانه و نیم منشور با پیش آمدگی قائمه هستند که بسیار متوازن در کنار هم بدنه را پوشش داده اند. بر فراز بخش میانی، همانند برج رادکان یک قرنیز برجسته دالبر مانند تزئینی نقش بسته که در مجموع بدنۀ آویخته یک خیمه یا چادر فرت ایلخانی را تجسم دهد. در این قسمت تلفیق آجر و کاشی های فیروزه ای چشم نوازترین نما را ایجاد کرده اند. نیم ستون ها با لوزی های همجوار زینت یافته و نیم منشورها با مربع های کوچک همجوار که درون مربع ها را پر کرده اند، قطعه های باقی مانده کاشی های فیروزه ای در برخی حفره ها، حاکی از این است که تمام حفره های مربع شکل و حاشیه لوزی ها و حد فاصل خیاره ها با قطعات کاشی فیروزه ای رنگ مربع شکل و نوارهای عمودی کاشی فیروزه ای مزین بوده که اکنون معدودی از آنها بر جای مانده است.

بخش سوم گنبد رک یا پوشش آجری مخروطی شکل ساده و فاقد تزئین است اما با توجه به آرایش بدنه، احتمال دارد که یا پوشش گنبد نیز با تزیینات کاشی مزین بوده یا جهت نصب کاشی آماده شده و نیمه تمام مانده است. ورودی بنا از انتهای یک ایوان کم عمق بلند با حاشیه آجرکاری تزیینی به درون باز می شود بر بالای ورودی کتیبه ای نصب بوده که احتمالا سرقت شده است.

نمای داخلی بنا هم زیبا و باشکوه است. بنا از داخل هشت ضلعی و بر میانه هر یک از اضلاع غرفه ای دوطبقه تعبیه شده است. پوشش غرفه طبقه همکف افقی و طاق غرفه طبقه فوقانی جناقی و آراسته به مقرنس است. بر فراز غرفه ها پنجره های نورگیر ایجاد شده و بر فراز آنها سقف دوپوش استقرار یافته است. سطح داخلی پوشش اول که از نوع «عرقچین» است، با شمسه بزرگ برجسته گچی زینت یافته است. بر جوف جرزهای بنا راهرو مارپیچ پلکانی با 50 پلکان ایجاد شده و نورگیرهایی بر بدنه، آنها را روشن می کند.

معماران و هنرمندان کوشیده اند برج علی آباد کشمر را به زیباترین شکل ممکن بسازند و بیارایند، در طول زمان این بنا آسیب دیده و در سالهای اخیر مرمت شده است. برج علی آباد کشمر در تاریخ پانزدهم دی 1310 هجری خورشیدی به شماره 127 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.