باغی در تبریز که شاهزادگان قاجار و صفوی در آن میهمانی برگزار می کردند

میراث آریا/ این خبر پیرامون باغی در تبریز که شاهزادگان قاجار و صفوی در آن میهمانی برگزار می کردند، برای شما نوشته شد.

عباس میرزا و دیگر شاهزادگان قاجار در دوران شاهزادگی خود با احداث ساختمان ها و کاخ های گوناگون در محوطه باغ شمال، بیشترین رونق و آبادانی را به آن بخشیدند؛ بگونه ای که این باغ پس از عباس میرزا به «باغ شاهزاده» مشهور شد. در سال 1308 خورشیدی باغ شمال به تملک شهرداری درآمد و سرانجام به جهت عدم علاقه و رسیدگی حکومت اواخر قاجاریه ویران شد؛ ورزشگاه تختی نیز در بخشی از این باغ بزرگ و تاریخی احداث شده است. طول باغشمال 1050 ذرع تبریز و عرض آن 524 ذرع تبریز بود.

این عمارت یکی از ابنیه مهم دوره قراقویونلوها، آق قویونلوها، صفویه و بخصوص دوره قاجار بود. جغرافی نویسان و جهانگردانی که از قرن سوم و چهارم هجری به بعد از تبریز دیدن کرده و مطالبی درباره این شهر نوشته اند به وجود بناها، کاخ ها و سرای های باشکوه و زیبا که غالباً از طرف سلاطین، امرا و وزرا ساخته شده و به نام بانیان خود معروف بوده اند، اشاره کرده اند.

برخی از این بناها به مرور زمان از بین رفته و اکنون نشانی از آنها بر جای نمانده است. برخی هم به صورت ویرانه هایی درآمده اند که حکایت از عظمت و شکوه نخستین خود دارند و تعداد بسیار اندکی نیز بخاطر نزدیکی زمان احداث و توجه متولیان آنها به صورتی تقریباً سالم باقی مانده اند. کاخ هشت بهشت نیز نمونه ای از این بناها است که اکنون نه تنها اثری از این کاخ باشکوه باقی نمانده بلکه حتی میتوان گفت که وجود چنین بنای باشکوهی به فراموشی سپرده شده است.

نقشه باغ شمال و کاخ های آن

هشت بهشت که یکی از کاخ های زیبا و معروف دوره آق قویونلو بود، در سال 888 هجری قمری به دستور سلطان یعقوب پسر امیرحسن بیک مشهور به اوزون حسن بنا شد. البته در مورد بانی احداث این کاخ روایت های متفاوتی وجود دارد؛ چنانچه برخی این کاخ را به اوزون حسن و برخی دیگر به پسرش یعقوب نسبت می دهند. به هر ترتیب اولین کاخ هشت بهشت در تبریز و در قرن نهم هجری بنا شده است.

معماری

این کاخ بر مبنای توصیف های مندرج در کتاب ها، عمارتی هشت ضلعی بود که بعدها موسوم به هشت بهشت شد.

توصیف جهانگردان

تاجر ونیزی که از هشت بهشت دیدن کرده، در توصیف این باغ و کاخ نوشت: «اکنون که از شرح و وصف و مطالب گوناگون درباره این شهر فارغ شده ام، می پندارم که نباید از ذکر کاخ زیبایی که سلطان حسن بیک بزرگ ساخته بود، غفلت کنم. هرچند پادشاهان سلف او کاخ های بزرگ و زیبای بسیاری در این شهر ساخته اند، اما هیچ یک قابل قیاس با کاخ حسن بیک نیست و این قصر به مراتب از همه آنها بهتر است. این کاخ چنان باشکوه است که تاکنون در ایران همانندی نداشته است.

کاخ را در مرکز باغی بزرگ و زیبا، بر روی صفه ای به ارتفاع یک یارد و نیم و پهنای پنج یارد ساخته اند. این کاخ را هشت بهشت خوانند که به معنی هشت بخش است، زیرا به هشت بخش مختلف تقسیم شده است. بلندی آن سی قدم و محیط آن در حدود هفتاد تا هشتاد یارد است و هر بخش به چهار غرفه بیرونی و چهار غرفه درونی تقسیم شده و بقیه کاخ در زیر گنبد مدور فیروزه فام باشکوهی قرار گرفته است. کل کاخ در زیر یک سقف ساخته شد. بنایی یک طبقه است و فقط یک ردیف پلکان تا صفه کشیده شده که از آن طریق شخص بالا می رود و خودش را به غرفه های مختلف می رساند.

کاخ در طبقه همسطح زمین، چهار ورودی سراسر میناکاری و زراندود شده دارد و چنان زیبا است که بیان انسان از وصف آن عاجز می ماند. جلوی هر یک از ورودی های کاخ، راهی را با سنگ مرمر سنگ فرش کرده اند که به صفه منتهی می شود و در مرکز صفه، جوی آبی با مهارت در دل سنگهای مرمر تراشیده اند. پهنای این جوی کوچک، چهار انگشت و ژرفایش نیز چهار انگشت است که به شکل تاک یا مار کنده شده است. بدین معنی که در یک نقطه می جوشد و در جوی روان می شود و پس از عبور از مسیر مارپیچ و مدور به همان جای اول برمی گردد و به مجرای دیگر می افتد. سه یارد بالاتر از صفه را با سنگ مرمر ساخته اند و قسمت های پایین آن را با گچ بری و به رنگهای گوناگون درآورده اند و این منظره از دور مانند آیینه نمایان است.»

این جهانگرد ونیزی می گوید: «سقف تالار بزرگ با لاجورد و آب طلا به صورت بسیار زیبایی آراسته شده و نقوش را چنان زیبا کشیده اند که چون تصاویر آدمیان زنده می نمایند. بر روی سقف تصاویری از جنگ با بیگانگان که سال ها پیش از این روی داده است، نقش شد. همچنین بر روی این نقش ها، تصویر گروهی از سفیران دربار عثمانی در پیشگاه سلطان حسن بیک در تبریز همراه با متن تقاضاها و جواب هایی که اوزون حسن به ایشان داده بود، را میتوان دید. تصویر مجالس شکار حسن بیک را نیز درحالی که بسیاری از امیران درگاه ملتزم رکابش هستند و همه بر اسب سوارند با تازی و شاهین میتوان دید.

همچنین بسیاری از جانوران مانند فیل و کرگدن را که همه حکایت از ماجراهایی می کند که بر وی گذشته است. بر کف تالار فرش باشکوهی گسترده اند که ظاهراً از ابریشم است و دارای طرح های زیباست. این فرش گرد و درست به اندازه کف تالار است. اتاق های دیگر نیز مفروش است. این تالار نور ندارد و فقط از اتاق ها روشنایی می گیرد. با این همه تالار مرکزی دارای مدخل هایی است که درهای آنها به اتاق ها و کفش کن ها باز می شود و این اتاق ها و کفش کن ها دارای پنجره های بسیاری است که از آنها نور به داخل می تابد. هر کفش کن فقط یک پنجره دارد اما همین یک پنجره به اندازه بدنه اتاق و به صورتی زیبا نصب شده است.

آنچه هنرمندان چیره دست بر دیوارها و سقف تالارهای کاخ هشت بهشت نقاشی کرده بودند، در واقع نموداری از اشتیاق سرسلسله دودمان بایندری به شکار و بزم بود. به گفته باربارو در دوران صلح هنگامی که امیر حسن بیک در پایتخت خویش، شهر تبریز اقامت داشت برای سرگرمی او و ملازمانش مرتباً بساط سور و سرگرمی گسترده میشد.»

بر مبنای آنچه در اسناد و مدارک آمد، کاخ هشت بهشت تبریز در اوایل عهد صفویه نیز قصری شاهانه بود. در دوران شاه اسماعیل اول صفوی که تبریز پایتخت بود در ذکر احوال آن شهریار به دفعات به نام عمارت و باغ هشت بهشت برمی خوریم که مراسم شاهانه در آنجا برگزار میشده است.