قوشمه در مراسم ها و آیین های محلی مورد استفاده قرار می گیرد

میراث آریا/ براساس اخبار بدست رسیده، قوشمه در مراسم ها و آیین های محلی مورد استفاده قرار می گیرد.

در خراسان شمالی سه نوع قوشمه دیده می شود: قوشمه های پنج سوراخ، شش سوراخ و هفت سوراخ (که همگی فاقد سوراخ پشت است). قوشمه بیشتر در عروسی ها به همراهی دایره یا دهلی که با دست نواخته می شود، به اجرای آهنگ های رقص می پردازد. قوشمه معمولاً از استخوان بال قره قوش یا درنا و گاهی از نی و حتی از فلز ساخته می شود که صدای حاصل از قوشمه استخوانی بهتر و پخته است.

شمال خراسان که دربرگیرنده شهرهای بجنورد، شیروان، قوچان، درگز و اسفراین است، از جمله مناطقی است که موسیقی در آن از انواع و اقسام مختلف، حضوری قابل تأمل دارد. بخشی از موسیقی شمال خراسان، موسیقی کوهپایه ای است که توأم با فریاد بوده و در مقایسه با موسیقی جلگه، قوی تر، رساتر و گاه تندتر است. موسیقی جلگه (قوچان، شیروان، درگز) معمولاً ملایم تر و درونی تر است. اگر به پایین و مرکز نزدیک شویم به جلگه نیشابور و سبزوار می رسیم که تقریباً حاشیه کویرند و موسیقی نیز ملایم تر شده، از نرمش بیشتری برخوردار است. بخش عمده ای از ساکنان شمال خراسان را مهاجران کرد تشکیل می دهند. از آنجا که اهالی شمال خراسان همواره از مرزبانان غیور ایران زمین بوده اند، پاسداری از مرز و بوم در مقابل اقوام مهاجم از ویژگی های زندگی آنان بوده و این ویژگی ها، تأثیر مستقیمی بر موسیقی این خطه گذاشت.

عاشق ها قدیمی ترین و اصیل ترین هنرمندان این منطقه بشمار می آیند که غالباً نوازندگانی هستند که بیشتر در مراسم جشن و شادی، از جمله عروسی ها و مراسم ختنه سوران حضور پیدا می کنند و لذا نوع موسیقی آنها موسیقی بزمی است. سازهای خاص عاشیق ها عبارت است از کمانچه، سرنا و دهل. این نوازندگان در سطح شمال خراسان و خصوصاً شهرستان های قوچان و بجنورد دارای هویت و جایگاه خاص هستند و در بین مردم این منطقه، مجالس عروسی و ختنه سوران بدون وجود و حضور آنان لطفی ندارد؛ لذا بین عاشق ها و مجالس عروسی و ختنه سوران یک رابطه مستقیم وجود دارد. یعنی هرجا این مراسم برپا باشد، عاشق ها حضور دارند و هرجا عاشق ها حضور داشته و صدای ساز آنها به گوش رسید باید یقین حاصل کرد که در آنجا مراسم عروسی یا ختنه سوران برپاست.

قوشمه تشکیل شده است از دو زبانه (سرپیک) و دو لوله استخوانی که بر روی آن تعدادی سوراخ وجود دارد و این دو لوله در کنار هم قرار گرفته و با بست محکم می شوند. قوشمه توسط دودست روبروی دهان قرار می گیرد و انگشتان بر روی سوراخ های دو لوله قرار گرفته و سپس با دمیدن هوای موجود در دهان به درون زبانه ها و ورود آن به درون لوله و سپس اجرای نت خوانی توسط انگشتان بر روی سوراخ های قوشمه، آهنگ خاص ایجاد می شود.

قوشمه سازی است مضاعف که اندازه آن بستگی به کوچک و بزرگی استخوان پرنده دارد. بر روی هرکدام از لوله های صوتی آن یک سرپیکه (قمیش) سوار می شود، دو لوله ی صوتی قوشمه معمولاً بطور هم صدا کوک می شود. اما ممکن است به ندرت شاهد کوک های مأنوس دیگری مانند کوک سوم و حتی گاه دوم باشیم. این کوک ها که اغلب توسط نوازندگان زبردست قوشمه استفاده می شود، در نظر اول ممکن است به حساب ناتوانی نوازنده در کوک کردن دقیق ساز گذاشته شود درحالیکه استفاده از این کوکهای نامأنوس کاملاً آگاهانه و برای ایجاد تحرک و کسب دینامیسم بیشتر صورت می گیرد. همچنین نوازندگان قوشمه باز به منظور ایجاد تحرک و دینامیسم گاه دو صدای مختلف و اغلب مجاور یکدیگر را توسط لوله های صوتی مضاعف ساز ایجاد می کنند.

ساختمان قوشمه تشکیل شده است از دو قسمت اصلی:

1 - سرپیک (سرپیق): سرپیک را معمولاً از لوله ای فلزی از جنس برنج می سازند که درگذشته از نی استفاده می شد. این لوله در اندازه های 30 تا 40 میلیمتر است. روی این لوله را برشی به صورت موازی با آن می زنند و در آخر آن نخ های را به دورش می پیچند و محکم می کردند. هرچه تنظیم سرپیک ها دقیق تر باشد، صدای آن هم دلنشین تر می شود. پس از آن این سرپیک ها را به لوله ها متصل و اطراف آن را با چسب محکم می کردند.

2 - لوله های صوتی قوشمه: جنس این لوله ها از استخوان بال قوش یا درنا و در موارد محدود از نی و حتی از لوله های فلزی (آنتن تلویزیون) ساخته می شود. لوله ها معمولاً در اندازه های 145 تا 170 میلیمتر تهیه می شود. البته در لوله های استخوانی که از پرندگان تهیه می شود طول لوله ها بستگی به طول بال پرنده موردنظر است. بر روی هر یک از این لوله ها، سوراخ هایی در اندازه های نسبتاً مساوی ایجاد می شود. این سوراخ ها در قوشمه ها بین پنج تا هفت سوراخ است. این لوله ها به وسیله سیم های به هم متصل می شوند که در اصطلاح محلی بست می گویند.

تاریخچه و قدمت

در کتاب سازهای ایرانی به نویسندگی محمدتقی مسعودیه اینطور آمد: قوشمه قدمت زیادی دارد، در دوران قدیم سازی رزمی بحساب می آمده است و به همین منظور اکراد خراسان از آن بهره می گرفتند. قوشمه در قدیم در مراسم کشتی سنتی هم نواخته میشد و این نشان از قدمت طولانی این ساز است.

مسعودیه در ادامه این پاراگراف آورد که امروز این ساز در مراسم عروسی و ختنه سوری و سایر اعیاد و آیین ها اجرا می شود. مشخص است که سیر تحول استفاده از این ساز که در ابتدا در جنگ ها اجرا میشده است، به مراسم ها و آیین ها تغییر کاربری پیدا کرده است.

ساز قوشمه به لحاظ فرهنگی به شدت تحت تأثیر فرهنگ خراسان شمالی قرار گرفته است و به همین علت یکی از سازهای بسیار مهم و جاافتاده در این منطقه است.

بطور عینی فرهنگ هر قوم برخوردار از دو وجه مادی و معنوی است که ساز قوشمه در قلمرو فرهنگ مادی قرار دارد اما رد و پای این ساز را در مراسم ها و آیین ها که در قلمرو فرهنگ معنوی آنان است میتوان مشاهد کرد.

قوشمه نوازی در تاریخ 1395/6/6 به شماره 1302 در فهرست میراث ناملموس کشور به ثبت رسید.