قلعه جعفرآباد جاجرم بقایای خانقاه قاجاری است

میراث آریا/ براساس آخرین خبرهای بدست رسیده، قلعه جعفرآباد جاجرم بقایای خانقاه قاجاری است.

جاجرم در جنوب غربی خراسان شمالی قرار گرفته و از شمال به شهرستان مانه و سملقان، از غرب به شهرستان گرمه، از جنوب به استان سمنان، از جنوب شرق به استان خراسان رضوی، از شرق به شهرستان اسفراین و از شمال شرق به شهرستان بجنورد محدود می شود. این شهرستان با مساحت 3654 کیلومتر دارای سه شهر، سه بخش، پنج دهستان و 55 آبادی است. جمعیت شهرستان جاجرم در سال 1390 بالغ بر 36هزار و 898 نفر برآورد گردیده است.

شهرستان جاجرم به لطف موقعیت راهبردی خود بر سر راههای کاروان رو هماره موردتوجه قرار داشته و از دوران پیش ازتاریخ تا ادوار متاخر اسلامی بطور پیوسته نقش بارزی را در تکامل فرهنگی خطۀ خراسان ایفا کرده است. این منطقه تا اواخر دوره قاجار اهمیت خود را حفظ نمود تا اینکه با ورود تجهیزات حمل ونقل مدرن، احداث راه های ترانزیتی و در پی آن حذف شبکه راه های قدیم و متروک ماندن راه های کاروان رو و کاروانسراها به تدریج از اهمیت آن کاسته شد و به سرعت افول کرد.

براساس مقاله قلعه جعفرآباد جاجرم بقایای خانقاه قاجاری است باید بدانید که قلعه جعفرآباد شامل یک قلعه خشت و گلی از دوره قاجار و بقایای یک بنای آجری مربوط به قرون 4 تا 6 هجری قمری است. بقایای بنای آجری به شکل یک تپه به ارتفاع حدود 2 متر با انبوه قطعات آجر و مواد فرهنگی دوره سلجوقی و خوارزمشاهی در سطح است. در فاصله 150 متری این بقایای این بنا، قلعه خشت و گلی معروف به قلعه جعفرآباد قرار دارد. به استناد محمدحسن خان اعتمادالسلطنه در مطلع الشمس (ص. 123)، قلعه جعفرآباد بقایای یک روستای بارو دار مربوط به دوره قاجار است که توسط جعفرقلی خان شادلو (وفات 1275 قمری) از خوانین ایل شادلو در زمان ناصرالدین شاه در حوالی جربت در دشت جاجرم ساخته شده است.

مطلع الشمس در باب این قلعه چنین نوشت: «... دست راست راه در بالای تلی قریه جعفرآباد است که آن را جعفرقلی خان شادلو ساخته و حالا زیاده از پنجاه خانوار سکنه دارد و آب آن از نهری است که از رودخانه شوقان به این محل جاری نموده اند». این مجموعه تاریخی به دلیل شهرت قلعه جعفرآباد به همین نام معرفی شده است.

این مجموعه تاریخی متشکل از بقایای یک بنای منفرد آجری مربوط به سده های 4 تا 6 هجری و یک قلعه خشت و گلی در مجاورت آن از جمله آثار باارزش شهرستان جاجرم است. قلعه جعفرآباد از نوع قلعه های دشتی و مربوط به نظام زمین داری در دوره قاجار آباد بوده که در دوره پهلوی متروک شده ولی بقایای بنای آجری که حالا به شکل یک پشته خاکی به ارتفاع حدود 2 متر درآمده یک اثر دوره سلجوقی و خوارزمشاهی است. این مجموعه در فاصله 2 کیلومتری جنوب جاده اصلی جاجرم به سنخواست و 3 کیلومتری جنوب شرق روستای جربت قرار گرفته است.

از نظر معماری، شکل اصلی قلعه متشکل از یک فضای مستطیل منظم به ابعاد 125 در 150 متر است که بر بالای تپه خاکی بلندی به ارتفاع حدود 10 متر در جهت شمالی جنوبی ساخته شده است. در اطراف قلعه خندقی وجود دارد که امروزه به دلیل تجمع آب باران و سیلاب در امتداد آن درختچه های گز به وفور رشد کرده است. در چهارگوش و میانه دیوارهای قلعه نُه برج مدور ساخته شده است: اینها عبارتند از چهار برج در گوشه ها، یک برج در میانه باروی شرقی، یک برج در میانه باروی غربی، یک برج در میانه باروی شمالی و دو برج در میانه باروی جنوبی. دروازه قلعه در میانه باروی جنوبی قرار دارد که دو برج در طرفین آن ساخته شده است.

قلعه با مصالح خشت و گل ساخته شده و به غیراز برج ها و اتاقک های نگهبانی طرفین دروازه سایر خانه ها و واحدهای مسکونی یا محل نگهداری احشام به کلی ویران شده و فقط داغ مختصری از آنها در کنار دیوارهای قلعه مشهود است. دیوارهای قلعه 150 سانتیمتر عرض دارند و از گل و چینه ساخته شده است. روش ساخت دیوار به نحوی است که دو دیوار گلی به قطر حدود 50 سانتیمتر کار شده و فاصله میان اینها را با خشت، قلوه سنگ و نخاله پرکرده اند. در ساخت برج ها، به ویژه برای احداث سقف ضربی و ایجاد فضاهای جانبی بیشتر از خشت استفاده شده که ابعاد خشت ها 25 در 25 در 6 سانتیمتر است. در تعدادی از خشت های برج میانی ضلع غربی اثر پنجه کشی با دست مشهود است که برای درگیری بهتر ملاط با خشت و هشت و گیر مناسب تر ایجاد شده است.

دروازه ورودی قلعه در میانه ضلع جنوبی 310 سانتیمتر عرض دارد. در طرفین دروازه دو برج به ارتفاع وجود دارد که در وضع موجود حدود 9 متر از ارتفاع آنها باقی مانده است. بدنه برج های دروازه ورودی در قسمت فوقانی تزیینات خشتی دارد که به شکل یک ردیف چلیپا و نیم چلیپا محیط در دو نوار دندان موشی است. با وجود تخریب زیاد در قسمت بالای دیوارها، هنوز آثار وجود کنگره در بالای دیوارها مشهود است.

در طرفین برج های ورودی آثاری از پلکان آجری دیده می شود که به اتاقک های نگهبانی طرفین و به فضای داخلی برج ها راه پیدا می کند. فضای داخلی برج ها نیز پلان چلیپا دارد. در بدنه داخلی برج ها تیرکش یا نورگیرهای مربعی شکل کوچکی تعبیه شده است. برج های واقع در اضلاع چهارگانه و میانه باروها به صورت دو یا سه طبقه ساخته شده و سقف طبقات با خشت طاق پوشش ضربی دارد. فضای پایینی اغلب به عنوان انبار استفاده می شده و پلان مدور به قطر 275 سانتیمتر دارد.

در بدنه این طبقه هشت روزن نورگیر وجود دارد. این فضای پایینی برج ها از طریق یک رشته پلکان مدور به طبقات بالا راه پیدا می کند. در بالاترین تراز، سقف برج ها تیرپوش بوده و امکان دیده بانی و مراقبت از اطراف از پسِ کنگره و جان پناه وجود داشته است. در این قسمت فوقانی، تیرکش هایی وجود داشته که در برج گوشه شمال غربی که سالمتر باقی مانده، 12 تیرکش قابل مشاهده است. علاوه بر دروازه اصلی قلعه، در باروی شمالی به فاصله 23 متری از برج شمال شرقی یک بازشو به عرض 90 سانتیمتر با طاق قوسی شکل وجود دارد که باتوجه به ابعاد و موقعیت قرارگیری در پلان احتمالاً الحاق است.

در فاصله 120 متری شمال شرق قلعه یک پشته کوتاه خاکی به ارتفاع حدود 2 متر وجود دارد که در سطح آن مقدار زیادی پاره آجر پراکنده است. بررسی عکسهای ماهواره ای و پیمایش میدانی نشان می دهد این بخش بقایای یک تک بنای آجری است که با محور شمال شرقی جنوب غربی ساخته شده و دارای تزئینات گچی و آجری است. همچنین در فاصله 150 متری شرق قلعه و در خارج از حدود خندق پشته کوتاه 1 متری وجود دارد که در آن تعدادی چاله حفاری قاچاق وجود دارد. در اطراف این چاله ها تعدادی سفال مربوط به قرون اولیه اسلام از جمله سفال با لعاب شیری، سفال با لعاب سبز و سفال با نقش کنده زیر لعاب وجود دارد که به قرون 4-6 هجری قابل تاریخ گذاری است.

قلعه جعفرآباد جاجرم به شماره 33131 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.