قدیمی ترین آسبادهای ایران در نشتیفان نمادی برای اثبات نبوغ ایرانیان هستند

ایرنا/ براساس اخبار واصله، قدیمی ترین آسبادهای ایران در نشتیفان نمادی برای اثبات نبوغ ایرانیان هستند.

شهرستان خواف در نوار مرز شرقی ایران و در 250 کیلومتری جنوب غربی مشهد با جمعیتی افزون بر 110 هزار نفر یکی از تاریخی ترین شهرستانهای استان خراسان رضوی محسوب می شود.

شهر نشتیفان محلی است که آسبادهای مشهور این شهرستان در آن قرار گرفته و وجه تسمیه نشتیفان نیز این است که چون این منطقه در معرض "نیش توفان" های بسیار شدید بوده آن را چنین نامیده اند. در واقع عبارت نشتیفان ترکیبی است از دو کلمه "نش" که محلی شده "نیش" و کنایه از نیش کژدم (عقرب) است که به وفور در این منطقه یافت می شود و "تیفان" که محلی شده واژه "توفان" و وزش شدید بادهای موسمی است که این منطقه را از دیگر مناطق ممتاز کرد.

ساکنان این منطقه از روزگاران گذشته با تاسیس آسبادها از این جریانات هوایی بهره برداری کرده اند و نشتیفان شهری است قدیمی که دست کم در 6 سده گذشته با همین نام خوانده می شده است. آسباد در حقیقت ابزار آرد کردن گندم با استفاده از قدرت باد است و آسبادهای نشتیفان در شهرستان خواف استان خراسان رضوی از بزرگترین مجموعه های خشت، گل و چوبی تاریخی ایران و قدیمی ترین مجموعه آسباد جهان محسوب می شود که پیش از اسلام در این منطقه ساخته شد.

این آسبادها آمیزه ای از هنر، صنعت، فناوری، هوش و ذکاوت اجداد ایرانی و پدران ما هستند که به عنوان یکی از جاذبه های گردشگری خاص در استان خراسان رضوی اگرچه اکنون به دلیل شیوع ویروس کرونا کمتر میزبان گردشگران هستند اما همچنان محققان، اساتید و دانشجویان علاقمند و جویای دانش کهن به سراغ این آثار تاریخی اما کاربردی در روزگار جاری می روند.

آسباد، فناوری بکارگیری باد

در روزگار و مکانی که هیچ نیروی خاصی برای برطرف کردن نیازهای بشر وجود نداشت، مهار باد و استفاده از آن برای آرد کردن گندم سبب افزایش کارایی نشتیفان شده است.

علت خلق آسبادها در نشتیفان وجود بادهای 120 روزه است که ساکنان گذشته شهر نشتیفان با توجه به قدرت و شدت این باد نیاز به ایجاد آسباد را حس کردند و قرنها پیش در پی ساخت آن برآمدند. به گفته تاریخ نگاری به نام "سون هدین" عمده ترین دلیل روی آوردن به ساخت آسبادها در خواف حاکمیت داشتن بادهای شمال در تمام طول سال و همچنین نبود آب بوده است.

واژه "آس" در فرهنگ معین چنین معنی شده است: "دو سنگ گرد و مسطح بر هم نهاده که سنگ فوقانی در میان، میلی آهنین دارد که از سوراخ میان سنگ زیرین گذشته و سنگ فوقانی به قوت دست آدمی، باد، آب، برق و یا بخار چرخش کرده و حبوبات و جز آن را خرد کند و آرد سازد".

اما نبودن همیشگی باد و در اختیار نبودن آن در همه اوقات سال یک مشکل عمده در استفاده از آسبادها بوده است ولی مردمان گذشته نشتیفان برای برطرف کردن این مشکل در فصولی که باد کمی وجود داشته از رودخانه های جنوب نشتیفان که در آن مواقع از جریان آب برخوردار بوده اند به منظور بکارگیری آسیاب های آبی هم استفاده کرده اند که بقایای این آسیاب های آبی در نشتیفان قابل رویت است.

طرز کار آسبادها طبق تحقیقات علمی و نکاتی که در کتاب جغرافیای تاریخی ولایت زاوه ذکر شد. به این صورت است که چرخ و پرهای غول آسایی را که 48 بال و 32 پر و هشت درگاه دارد بر بام آسباد و در جهت وزش باد قرار می دهند.

اندام این چرخ و پر از خرپلی سنگین و محکم ساخته شده است. باد با عبور از دروازه ای بادگیر به زوایای درگاههای هشت گانه می رسد و چرخ و پر را به حرکت در می آورد. از حرکت چرخ و پر، نیرویی به تیر آسیاب منتقل می شود و چون سر دیگر به سنگ رویی آسیاب متصل است لاجرم سنگ هماهنگ با گردش تیر می چرخد. وقتی سنگ رویی بدین ترتیب به حرکت در می آید چوبی کوچک به نام لک لکی را با خود می جنباند و حرکت لک لکی باعث ارتعاش ناودانی چوبی می شود و به این ترتیب گندم از مخزن خود به وسیله این ناودان به شیار سنگها می رسد.

ناودان چوبی که "دول بره" نامیده می شود در حرکت افقی گندم را آهسته آهسته از مخزن گندم که به آن "پرخوی" گندم می گویند به حفره میانی سنگ هدایت می کند. طبیعی است هرچه باد سریعتر بوزد سنگ، گردش سریعتری دارد و چون سنگ به سرعت بچرخد حرکت لک لکی و لرزش دول بره مقدار گندم زیادتری را به میان سنگها می برد.

بطور کلی میتوان گفت آسباد نشتیفان، سیستمی است که درعین سادگی، دارای کارایی خوبی بوده و نیروهای طبیعی را بدون صرف هزینه بکار می گرفته و در جهت فعالیت خود از آن بهره می برده است. آسبادها در مقایسه با آسیابهای صنعتی کنونی هیچ آلودگی نداشته اند و باعث بر هم خوردن نظم و چرخه طبیعت نیز نمی شدند و این همان نکته ای است که باید در زندگی بشر مدرن کمی مورد تامل قرار گیرد.

تلاش برای ثبت جهانی پرونده آسبادها

مدیر پایگاه میراث فرهنگی آسبادهای ایران پیرامون اینکه قدیمی ترین آسبادهای ایران در نشتیفان نمادی برای اثبات نبوغ ایرانیان هستند، گفت: تاکنون در ایران 507 آسباد در استان های خراسان رضوی، خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان، کرمان و یزد شناسایی شده که در مراحل ماندگاری مختلف هستند. محمد رکنی افزود: از این تعداد آسباد شناسایی شده 178 مورد تخریب شده و بقایای آن باقی مانده است و در مجموع هم اکنون 329 آسباد در کشور موجود است. وی با اشاره به تلاش برای ثبت جهانی آسبادهای ایران اظهار کرد: برای شماری از آسبادهای دارای شرایط شماره موقت ثبت جهانی دریافت کرده ایم اما برای قرار گرفتن در فهرست جهانی باید مقرراتی را رعایت کنند که در این زمینه تلاش های مضاعفی در حوزه معاونت میراث فرهنگی صورت گرفته است.

مدیر پایگاه میراث فرهنگی آسبادهای ایران گفت: پرونده ثبت آسبادهای ایران متشکل از اطلاعات تمامی آسبادهای دارای شرایط هم اکنون در حال تهیه و تکمیل است. رکنی افزود: از جمله اقدامات انجام شده برای حفظ آسبادها و دانش استفاده از آنها این است که شماری از افرادی که دارای دانش کار با این بناها بوده اند به عنوان میراث زنده بشری ثبت ملی شده اند و همچنین به حرفه های مرتبط با کار آسبادها از جمله درودگری و آهنگری در کنار آسبادها توجه شده است.

تکمیل اطلس پراکندگی آسبادهای خراسان رضوی

مدیر پایگاه میراث فرهنگی آسبادهای ایران به تهیه اطلس پراکندگی آسبادهای ایران اشاره کرد و گفت: این اقدام با توجه به پراکندگی گندم و جو در مناطق مختلف و مکان آسبادها در حال انجام است تا به این ترتیب شمایی کلی از دارایی های موجود در این زمینه برای تسهیل در ثبت جهانی این رشته آثار داشته باشیم. رکنی افزود: خوشبختانه اطلس پراکندگی آسبادهای خراسان رضوی به عنوان یکی از مهمترین استانهای دارای آسباد تهیه و تدوین شده و برای سایر استانهای زیر مجموعه نیز باید تکمیل شود.

وی ادامه داد: گندم به عنوان مادر غلات با مناطق مختلف خراسان رضوی سازگار شده و بر فرهنگ مردم مناطق مختلف استان نیز تاثیرگذار بوده است به همین دلیل در موزه گندم که در آسبادهای نشتیفان راه اندازی شده، با مستندسازی بخشی از فرهنگ، آداب و رسوم گندمکاری و انواع گندم برای مخاطبان به نمایش گذاشته شده است.

بیش از نیمی از آسبادهای خراسان در نشتیفان

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان خواف افزود: در خراسان رضوی 201 آسباد شناسایی شده است. محمود باعقیده گفت: هم اکنون در شهرستانهایی مانند تربت حیدریه و تایباد هم تعداد معدودی آسباد وجود دارد و بقایای یک آسباد هم در شهرستان کلات کشف شده است اما در حال حاضر 121 آسباد در شهر نشتیفان خواف شناسایی و موجود است.

رئیس میراث فرهنگی خواف گفت: تاکنون 98 بنای آسباد در این شهر مرمت شده و در حال حاضر این تعداد بنای سالم آسباد موجود است و 23 آسباد نیز هنوز مرمت نشده است که با توجه به اجرای روند پنج ساله مرمت و احیای آسبادها و طبق برنامه ریزی انجام شده به احتمال زیاد امسال مرمت این شمار که در حال حاضر غیرفعال هستند انجام می شود.

باعقیده افزود: در حال حاضر از مجموع آسبادهای شهرستان خواف هشت آسباد فعال و درحال آرد کردن گندم هستند.

مرمت آسبادها به عنوان حفظ سرمایه های تاریخی

رئیس میراث فرهنگی خواف گفت: یک آسباد دارای 2 قسمت است اول قسمت خشت و گل به عنوان مصالح اصلی و معماری بنا و دوم هم قسمت پره، چوب، سنگ و ابزار آرد کردن گندم بنابر این مرمت و بازسازی در هر بخش به صورت جداگانه قابل تعریف است.

با عقیده با بیان این که خوشبختانه آسبادهای نشتیفان به عنوان آثار تاریخی در مرحله ثبت جهانی دارای ردیف اعتباری هستند، افزود: مرمت آسبادی که قسمت معماری آن آماده باشد و فقط در قسمت چوب و سنگ مشکل داشته باشد به حداقل 400 میلیون ریال بودجه نیاز دارد و در صورتیکه معماری بنا نیازمند مرمت باشد نیز حدود 500 میلیون ریال اعتبار نیاز است.

وی بدون اشاره به میزان اعتبارات مرمتی امسال در این بخش اظهار کرد: آسبادی که 20 درصد بنای آن باقی مانده باشد بیش از 800 میلیون ریال اعتبار نیاز دارد.

رئیس میراث فرهنگی خواف گفت: اعتبارات پایگاههای بناهای تاریخی از مهر به بعد ابلاغ می شود که البته زمان خوبی برای اجرای پروژه از نظر آب و هوایی برای بناهای تاریخی اینچنین محسوب می شود.

باعقیده افزود: مرمت این بناهای ارزشمند کهن، ارزشی به مراتب بیشتر از امکان محاسبه اعتباری دارد و اثری که مرمت آنها نیز دارد به نوعی موجب حفظ سرمایه های تاریخی و فرهنگی کشور و منطقه می شود.

تهدید جدی توسعه شهری و روستایی

رئیس میراث فرهنگی خواف از مهمترین چالش ها و تهدیدات موجود برای این بناهای فنی و صنعتی کهن را رشد فضای شهری و روستایی که از آن تحت عنوان توسعه شهری و روستایی نام می برند یاد کرد.

با عقیده افزود: مشکل اصلی حفظ حریم آسبادهاست و البته توسعه فضاهای شهر و روستا هم امری طبیعی است اما آثار و پیامدهای فراوانی برای این بناهای کهن دارد.

وی تاکید کرد: هم اکنون همه آسبادهای شهرستان در فهرست آثار ملی ثبت هستند و هر گونه تعرض و خدشه وارد کردن به آنها خلاف قانون است و پیامد قانونی در پی دارد اما بعضی وقتها نزدیک شدن فضای زیست انسانها به این بناهاست که مشکل آفرین می شود و باید حریم تک تک این آسبادها مشخص شود که البته کاری زمان بر است.

مراحل نهایی تهیه پرونده ثبت جهانی

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان خواف گفت: کارگروه ثبت جهانی آسبادهای ایران در موزه بزرگ خراسان مستقر است و در مجموع هشت فصل تحقیق باید آماده شود که مراحل پایانی را طی کند.

با عقیده افزود: احتمالا تا اواخر شهریور 1400 پرونده ابتدایی تکمیل و برای پیشنهاد ثبت ملی به یونسکو ارسال خواهد شد و با توجه به وجود این ابزار در کشور افغانستان و البته یکی بودن تاریخ 2 کشور، ثبت جهانی آسبادها برای هر 2 کشور به صورت یک جا انجام می شود اما آسبادهای ایران با محوریت آسبادهای نشتیفان در خواف ثبت می شوند.

ضرورت حفاظت کالبدی آسبادها

مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی گفت: توجه به موضوع حفاظت کالبدی و ساختاری آسبادها و بهره برداری بهینه از این آثار از مهمترین اقداماتی است که با امضای چندین تفاهمنامه با دستگاههای متولی در صدد تحقق آن هستیم.

سید جواد موسوی گفت: در این راستا اخیرا با امضای تفاهمنامه سه جانبه بین این اداره کل، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان و پایگاه میراث فرهنگی آسبادهای ایران، یک گام رو به جلو در مسیر ثبت جهانی آسبادهای نشتیفان خواف برداشته شد.

وی اضافه کرد: در حوزه میراث فرهنگی و گردشگری کشاورزی بیشتر به ابزارها توجه شده و حال آن که باید به فرهنگ و میراث کشاورزی توجه بیشتری شود و میراث کشاورزی فرصتی برای توسعه گردشگری استان است.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی گفت: برخی مقدمات برای بهره مندی از این ظرفیت در قالب ایجاد موزه گندم در شهر نشتیفان خواف فراهم شده که گردشگران و علاقمندان را با بخشی از میراث کشاورزی منطقه آشنا می کند.

موسوی با اشاره به برخی از میراث کشاورزی خراسان رضوی افزود: پژوهش، مطالعه، ثبت و استفاده کاربردی از این میراث نیازمند همکاری همه جانبه دستگاه هاست و باید همه دستگاه ها کمک کنند تا از این میراث ازرشمند بهره برداری اقتصادی صورت گیرد.