جوک کاری شیراز را میتوان جزو سنت های شفاهی و میراث معنوی به شمار آورد

میراث آریا/ براساس اخبار بدست رسیده، جوک کاری شیراز را میتوان جزو سنت های شفاهی و میراث معنوی به شمار آورد.

براساس مقاله جوک کاری شیراز را میتوان جزو سنت های شفاهی و میراث معنوی به شمار آورد باید بدانید که این هنر درگذشته مستقل نبوده و به عنوان هنری تزیینی و الحاقی برای هنرهای چوبی دیگر مانند معرق، خاتم بکار می رفته است، اما امروزه با تلاش هنرمندان، بطور محدود به مثابه هنری مجزا رواج دارد.

در روند ساخت جوک کاری، اصول زیبایی شناسی مشتمل بر ارزش های فرهنگی و هنری به پیروی از معیارهای سنتی جامعه و همچنین بینش هنرمند رعایت می شود.

در این شاخه هنری برخلاف دیگر هنرهای چوبی مانند خاتم و معرق، هنرمند تمام مراحل کار اعم از تهیه و آماده کردن چوبها تا تهیه نقشه، پیچیدن نقش مایه ها و جازنی قامه ها و نهایتا پرداخت و جلاکاری اثر را بصورت متمرکز در کارگاه خویش به انجام می رساند.

بر طبق مطالعات انجام شده جوک کاری مانند دیگر هنرهای سنتی در زمره میراث فرهنگی ملموس و ناملموس قرار می گیرد و با تکیه بر ویژگی های مادی جوک کاری میتوان آن را در شاخه هنرهای وابسته به معماری قرارداد و همچنین با تعریف میراث ناملموس که حضور سنت ها، دانش و مهارت در هنرهای دستی سنتی را شامل می شود، مطابقت دارد.

شرحی بر پیشینه جوک کاری شیراز

جوک کاری ازجمله هنرهای زیبا و اصیلی است که هنرمندان از دیرباز با آن آشنا بوده اند و فراز و نشیب های تاریخ در ادوار مختلف نه تنها باعث از بین رفتن سابقه و روند تکاملی این هنر نشد، بلکه هر حادثه و تحولی بر دوام و شکوفایی آن افزوده است.

گذشته و پیشینه هنر جوک کاری در پس پرده ابهام مانده و چیستی و خاستگاه آن تقریباً ناشناخته مانده است. جوک کاری هنری بسیار دقیق است که ساخت آن نیاز به دقت و ظرافت فراوان دارد. شکل آن بگونه ای است که بیننده در نگاه اول به اثر تولید شده، نخواهد توانست به چگونگی ساخت و حتی نوع نقش آن پی ببرد.

همین امر باعث شد که در دوران مختلف برای هنر جوک تعاریف گوناگونی ارائه شود که برخی حتی مغایر با نوع ساخت و چگونگی نقوش آن بوده است. این پراکندگی تا آنجاست که گاه آن را هنر حکاکی، گاه کنده کاری، گاهی خاتم و جازنی دانسته اند و نقوش آن را نیز به نقوش قالی و قالیچه یا موزاییک سازی تشبیه کرده اند و باید گفت این تعریف هرچند از بسیاری جهات شامل جوک می شود اما موارد نقضی نیز بر آن میتوان یافت که جامعیت و صحت کامل آن را خدشه دار می کند.

شاید تنها از این نظر بتوان آن را به جوک کاری نزدیک دانست که هر دو با قطعات هندسی از قبیل مربع، مثلث، مستطیل و لوزی ساخته می شوند. این هنر به هنر خاتم نیز تشبیه شده است. حال آنکه اگرچه مشابهت های فراوانی باهم دارند اما دارای نقاط اختلافی نیز هستند.

در ساخت جوک تنها مواد اولیه ای که بکار می رود، چوب است درحالی که در خاتم از انواع استخوان ها و فلزات نیز استفاده می شود. دیگر اینکه در جوک کاری سعی بر این است که از رنگ طبیعی چوب استفاده شود اما در خاتم کاری چوب را به رنگهای گوناگون درمی آورند. از سویی نقوش بکار رفته در جوک کاری به ظرافت خاتم نیست و حتی نحوه پیچیدن گل ها و جازنی قامه ها متفاوت است. به رغم این تفاوت ها بازهم هر بیننده در نگاه اول جوک کاری را به خاتم شبیه می داند.

پیش از نفوذ اسلام در ایران گونه ای خاتم کاری رواج داشته است به این صورت که خاتم کاران از چوب یکرنگ استفاده می کردند و آن را در اندازه های چهار میلیمتری می بریدند و در اشکال و طرح های مختلف روی صفحه ای چوبی با چسب یا میخ نصب می کردند.

این نوع خاتم سازی نیز تا چند قرن پس از نفوذ اسلام متداول بوده است. یک نمونه از آن، منبر مسجد جامع عتیق شیراز است که پیشینه آن بیش از هزار سال است و به دوران یعقوب لیث صفاری بازمی گردد. شاید بتوان آن را نمونه ای از جوک کاری نیز دانست. در سده های اولیه تاریخ اسلام نوعی هنر تزیین سطح یا خاتم ساده در ایران وجود داشته است که امروزه به آن خاتم مربع می گویند. اجزای تشکیل دهنده در این نوع خاتم به جای مثلث، قطعاتی به شکل مربع، مستطیل، متوازی الاضلاع و لوزی است. این شیوه ی ساخت تا قرن ها پس از ظهور خاتم از نوع امروزی نیز ادامه داشت و از قدیم ترین نمونه های این نوع خاتم بخشی از سقف مسجد جامع عتیق شیراز است که در تزیین آن از شیوه خاتم مربع استفاده شده است.

پیشینه هزارساله این هنر حکایت از آن دارد که ایرانی ها پیش از ورود اسلام به این سرزمین، با نوعی هنر تزیین اشیا آشنا بوده اند.

از ویژگی های این هنر، استفاده از قطعات مربع و مستطیل شکل چوبی بوده که آنها را با چسب یا میخ روی اشیا می چسباندند. رواج هنر تزیینی دیگری که اکنون به نام رویه کوبی شناخته می شود، پیش از حمله مغول ها به ایران بستر مناسبی شده است برای ظهور نوع جدیدی از خاتم در دوره های بعد به ویژه در دوره سیطره مغول بر ایران، بر طبق مدارک تاریخی، هنر جوک کاری در آن روزگار نیز رواج داشت اما این احتمال می رود که نام آن متفاوت بوده است.

در نیمه دوم سده هشتم هجری قمری مصادف با (14 میلادی) صنعت چوب بری ایرانی ازلحاظ فنی و هنری به درجه عالی رسید.

در موزه متروپولیتن یک رحل قرآن چوبی موجود است که میتوان آن را از شاهکارهای چوب بری دوره مغول ایران بشمار آورد، تزیینات زیبای آن عبارت است از اشکال توریقی و نقوش خطی و اشکال نباتی و گل و گیاه که از آن ها شکوفه و اشکال برگ نخلی منشعب می شود و از صنایع چینی اقتباس شده است. کتیبه آن علاوه بر نام دوازده امام (ع)، اسم سازنده آن یعنی حسن بن سلیمان اصفهانی را نشان می دهد و تاریخ ساخت آن ذی الحجه سال 761 ه. ق ذکر شده است. نام سازنده این رحل قرآن حاکی از آن است که این قطعه در ایران ساخته شد. سازنده و حکاک آن از همه عناصر تزیینی مکتب مغول استفاده کرده و آنها را با تأثیر کامل در گوشه ها و منطقه های مختلف نشانده و گاه اشکال مشبک توخالی و گاهی نیز چند طرح مختلف را بر روی هم قرار داده است.

خاتم های شش ضلعی در دوران قاجاریه در تهران و شیراز ساخته شدند و بجز دو درب خاتم، بقیه بیشتر روی قلمدان و قاب آیینه و رحل قرآن بکار رفته است.

اگرچه حاشیه های خاتم هنوز هم همان حاشیه مورد و مداخل هستند ولی تفاوت اساسی در این است که در آن زمان به صورت نامرتب و درشت تهیه می شدند؛ اما با حمایت از هنرمندان فن بزودی سبک آنها عوض شد و ابتدا خاتمی به نام جو سفید و جو سیمی و سپس حاشیه شش ضلعی در خاتم به کاربرده شد. ساخت خاتم هایی که در متن آنها طرح شش ضلعی بکار برده شده، از زمان قاجاریه رواج پیداکرده است و امروزه نیز همچنان ساخته می شوند.

در لغتنامه دهخدا از جوک کردن یا جوکوب کردن به معنای ریزه ریزه ساختن چیزی به مقدار جو نام برده شده است و با توجه به تحقیقات میدانی وجه تسمیه آن را میتوان به نقش های شبیه ساقه جو یا گندم دانست و دلیل دیگر نامگذاری آن به این نام عنوان می شود که چون در نقش مایه های آن چوب های تیره و روشن در کنار هم قرارمی گیرند، نام جو گندم را برای آن انتخاب کرده اند.

چوب اساسی ترین ماده تشکیل دهنده آثار جوک کاری است. از چنین ماده سختی، نقوش متنوع و دلپذیری شکل می گیرد که نگاه انسان نرمی نقوش را دنبال می کند و سختی آن را از یاد می برد، بواسطه چنین ویژگی مهمی است که هنرمندان فعال در این رشته بایستی دانش خود را درباره ویژگی ها و ساختمان چوب گسترده کنند. طبیعی است که شناخت بیشتر در بهبود بخشیدن کیفیت آثار مؤثر خواهد بود.

جوک کاری هنری از جمله هنرهای دستی سنتی چوبی است که بیننده در نگاه اول به اثر تولید شده، نمی تواند به چگونگی ساخت و حتی نوع نقش آن پی ببرد. این هنر دارای فناوری خاص بوده که در طول حیات خود به شیوه ای غیررسمی و شفاهی انتقال یافته است. درواقع هنر آراستن اشیای چوبی با نقوش هندسی بسیار ریز است که با استفاده از چوب های رنگی ساخته می شود. نقوش آن از کنار هم قرارگرفته قطعات چوب با مقطع های مختلف مثلث، مستطیل، لوزی و مربع بوجود می آید. جوک کاری از حیث ظاهری تا حدودی به خاتم شبیه است، لیکن این شباهت بیشتر درروش ساخت نقش مایه هاست، نه در استفاده از مواد اولیه و فن ساخت در این هنر همواره بخش مهمی به نام زیر کار وجود دارد که لایه ای تزیینی و مرکب از قطعات کوچک چوب به عنوان «قامه» سطح آن را (همانند خاتم) می پوشاند، البته در برخی از آثار قامه ها به صورت جازنی (تا حدودی شبیه معرق جانشینی) در سطح زیر کار به اجرا درمی آیند.

متأسفانه به سبب فقدان مستند نگاری در خصوص این هنر نمیتوان با صراحت درباره گذشته و سیر تاریخی آن سخن گفت و ناگزیر تاریخچه دیگر هنرهای چوبی مشابه را برای این منظور باید پی گرفت. چنانکه شواهد مستند موجود درباره خاتم کاری رواج آن را در پیش از نفوذ اسلام در ایران نشان می دهند، ملاک قضاوت برای تطبیق این تاریخ درباره جوک کاری گونه ای از خاتم ساخته شده با چوب یکرنگ در اندازه های چهار میلیمتری و با اشکال و طرح های مختلف برش است که روی صفحه ای چوبی با چسب یا میخ نصب می کردند. با استناد به شواهد دیگری که از این دست وجود دارد میتوان نقطه آغازین هنر جوک کاری به شیوه امروزی یا شبیه به آن را به عصر استیلای ایلخانان در ایران پیوند داد.

بنابراین هر آنچه در مقوله روشهای صیانت (شناسایی و مستندسازی، معرفی و ترویج، حفظ و احیا و انتقال) از نمونه های شاخص میراث ملموس و ناملموس قرار می گیرد را میتوان به برنامه صیانت از هنر جوک کاری تعمیم داد. ازاین رو راهکارهایی که بتوانند حفظ و احیای این هنر را تضمین نمایند نبایستی تنها بر روش های متکی بر وجوه مادی و به منظور بقای موجودیتی صرفاً فنی تأکید ورزد، بلکه باید در جهت حفظ هویت معنوی یا همان ارزش های ناملموس باشد تا بتواند اعتبار هنری و هویت اصیل آن را معرفی، حفظ و احیا نماید. این امر به طور موجز در قالب زیر قابل طرح است:

• ایجاد زمینه های لازم برای فعالیت هنرمندان در حوزه مهارتهای فردی

• ایجاد نظام آموزشی و فراهم آوردن زمینه های انتقال دانش و مهارت های آنها به جوانان

• تشویق و ترغیب جوانان به آموزش در محضر اساتید فن

افزون بر آن، به سبب آنکه متأسفانه امروزه هنرمندان و متولیان هنرهای سنتی به دلایل مختلف از قافله تبلیغات مدرن و اطلاع رسانی مناسب نسبت به رقیبان خود عقب مانده اند و بیشتر از تجربیات و خلاقیت های گذشته صرفاً تقلید می کنند تا استفاده و سرمشق گرفتن، نقش طراحی و ارزش آن در کالاهای تولیدی به فراموشی سپرده شده است؛ بنابراین سایر مراتب در خصوص حفظ و احیا این هنر متوجه آگاه سازی هنرمندان با نیاز بازار و ضرورت تبلیغ کارهای هنری هنرمندان این عرصه در دنیای امروزی، همچنین پیشگیری از خرید و فروش غیرقانونی و ایجاد بازار اقتصادی مناسب برای آن می شود. مضاف بر آموزش مستمر هنرآموزان و ارتقا کیفیت هنری آثار می تواند در احیا هنرهای سنتی نقشی مؤثر ایفا کند.

راه اندازی تشکل هایی چون اتحادیه سراسری تعاونی ها باهدف تمرکز بر روی شناسایی بازارهای هدف و بازاریابی برای عرضه و فروش دست آفرینه های هنرهای سنتی می تواند امکان و بستری مناسب برای پرورش بازاریابان حرفه ای عرصه هنرهای دستی سنتی فراهم آورد و همچنین انگیزه مناسبی برای فعالیت جمعی و مشارکت جویانه تولیدکنندگان این هنر به دست دهد.

پرونده ثبت میراث ناملموس و آن در سال 1394 به شماره ثبت 83194 به ثبت آثار ناملموس به فهرست آثار ملی ایران رسید و پرونده استاندارد آن در سال 1398 به شماره 21604 توسط نگارنده به فهرست استانداردهای ملی سازمان ملی استاندارد ایران اضافه شده است.