شهر تاریخی توج (توز ) از شهرهای قدمتی ایران

 شهر تاریخی توز یا توج یکی از قدیمی ترین شهرهای دشتستان است که در استان بوشهر واقع شده است. شهر توج(توز) که در گذشته به خصوص در عصر ساسانیان از رونق بسیار خوبی برخوردار بوده است از جمله شهرهای پیش از ظهور اسلام است که در خلال ظهور این دین مبین در دشتستان بنا شده است. شهر تاریخی توز  که به آن توج نیز گفته می شود، اکنون پس از گذشت سال های زیادی با پیدا شدن آثار و بقایای خود کشف شده است. این شهر یکی از مراکز جمعیت شهری، قطب های صنعتی و تجاری بوده است و از جمله نواحی مهم ساحلی این مرز و بوم به حساب می آید. اهمیت شهر توج(توز) از دیرباز شروع و تا حکومت دیلیمان یا همان آل بویه نیز ادامه دار بوده و جنبه های فعالیتی خود را حفظ نموده است. این شهر از شهرت خاصی برای پارچه های ارزشمند و البته شاه پسند خود در روزگاران قدیم برخوردار بوده است و از این حیث در جهان زمان خود، کاملا نام آشنا به شمار می رفته است! پس اگر شما نیز همچون ما علاقه مند به شناخت شهر تاریخی توج ایران هستید که اکنون در حوالی روستای زیرراه و بستر رودخانه شاپور دالکی واقع شده است، در ادامه با همگردی همراه شوید تا اطلاعات بیشتری در خصوص این شهر را به دست آورید؛

شهر باستانی توج(توز)

 شهر تاریخی توز در گذشته شهر معروفی بوده است که پارچه های کتانی رنگارنگ آن و گلابتون دوزی هنرمندانه مردمانش، زبانزد خاص و عام بوده است! شهر توج(توز) که در حال حاضر در مسیر میانی روستاهای زیرراه، اردشیر آباد و سعدآباد قرار گرفته است، همانطور که می دانید یک شهر تجاری بوده و آنقدر از برجستگی های زمانی مهمی برخوردار بوده است که خیلی از افراد محلی نام آن را بر روی رودخانه کناری اش یعنی رودخانه توز قرار داده اند. شهر تاریخی توز از جمله شهرهای تاریخی ایران است که می توان گفت در اغلب کتاب های قدیمی و تاریخی متعلق به ایران، از آن نامی به میان آمده است و آن را شهری پر از نخل و همچنین مرکز پارچه بافی ایران معرفی کرده است. اغلب مورخان و جغرافی شناسان شهر تاریخی توز را یکی از شهرهای بزرگ ایران در گذشته می دانند که بالغ بر 1000 باب دکان پارچه فروشی داشته است! شهر تاریخی توز که به احتمال زیاد از وسعتی تا اطراف روستا سعدآباد برخوردار بوده است، در گذشته یک انبار بزرگ غلاتی برای نواحی جنوبی به حساب می آمده است که طبق اسناد و مدارک تاریخی تا قرن پنجم هجری آباد و پس از آن رو به خرابی رفته است؛ شهر توج(توز) از آثار و بقایای متعددی در حال حاضر برخوردار نیست اما می توان به برخی از آنان همچون کوپال، چشمه، آسیاب بادی و چند اثر دیگر اشاره کرد. مساحت شهر توز گسترده و جایگاه آن نیز بی تردید در گذشته ایران قابل تحسین بوده است. کیفیت پارچه های شهر توج(توز) ایران به قدری خوب بوده است که از تمام مکان های دور و نزدیک ایران به این شهر جنوبی می آمدند و از پارچه های آن برای تهیه لباسی درخور شاهان استفاده می کرده اند. به گواهی تاریخ، عضدالدوله دیلمی گروهی از مردمان عرب را از شام به توز آورد و در این مکان سکنی گزید. شهر توج(توز) در اواخر قرن پنجم و شروع قرن ششم هجری آرام آرام رو به نابودی رفت تا جایی که حتی اکنون نیز نمی توان با قدرت در خصوص مکان اولیه آن اظهار نظر کرد. بیشتر آثار برجای مانده از این شهر تاریخی نیز در جلگه آبادی های سعد آباد، اردشیرآباد و همچنین زیرراه کشف و استخراج شده است.

تاریخ پر فراز و نشیب شهر تاریخی توز

خیلی از اهالی مردم شهر تاریخی توز که در گذشته در این منطقه زندگی می کردند، بر اساس داستان ها و روایت های قدیمی اعتقاد داشتند که شهر توج را یکی از پسران جمشید شاه کیانی ایجاد کرده و پس از تاسیس نام خود را بر روی آن قرار داده است. البته ناگفته نماند که طبق اسناد و مدارک موجود تاریخی، قدمت شهر تاریخی توج به زمان تمدن ایلامی ها باز می گردد! شاید بد نباشد بدانید ایلامی ها از جمله گروه های متمدن ابتدایی بودند که پیش از میلاد مسیح در قسمت های جنوب غربی ایران و در نواحی همچون شوش تا اطراف بوشهر زندگی می کردند و پس از آن هاٰ قوم های دیگری همچون مادها، هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان به ترتیب وارد این مرز و بوم شدند و بر این مُلک، حکم رانی کردند؛ توز در عصر ساسانیان به اوج جلال و شکوه خود رسید و در سال هجدهم یا نوزدهم هجری قمری هم در جنگ مردمانش با سپاه مسلمین که فرماندهی آن را عثمان ابن ابی العاص برعهده داشت، شکست خورد و تصرف شد. اما اکنون از آن همه شکوه و بزرگی شهر توج تنها آثار و بقایای محدودی برجای مانده است که برای تماشای آن ها نیز باید خود را به شمال شرقی شهر سعدآباد و جاده سعدآباد که به وحدتیه منتهی می شود (حوالی روستای زیرراه)، برسانید. از جمله آثار برجای مانده از این شهر قدمتی و تاریخی می توان به غارهای چهل خانه آن اشاره داشت. لازم به ذکر است غارهای چهل خانه در دیواره سنگی رودخانه شاهپور قرار گرفته است که از 40 خانه آنٰ تنها در حال حاضر 23 خانه باقی مانده است و کسی هم از تاریخ دقیق و موثق آن آگاهی ندارد! این شهر بزرگ و پهناور؛ شهر تاریخی توج که در گذشته پر افتخار ایران از وحدتیه شروع می شده و به روستای دهقائد ختم می شده است و شاید حتی بیشتر (به تازگی باستان شناسان قلعه را در نواحی نه چندان نزدیک شهر توج کشف کرده اند که معماری و بنای ان متعلق است به دوره ساسانی و به احتمال زیاد مربوط می شود به شهر تاریخی توج!)، دانشمندان بزرگ و قابل احترامی را در دل خود پرورش داده است که از جمله آنان می توان از عبدالله ابن هارون التوزی و تاج الدین فارسی نام برد؛ از آثار و بناهای موجودی که از این شهر کشف شده است می توان به: لوله های آب رسانی، سفال، کوزه، اشیای قیمتی و غیره اشاره داشت و این را نیز افزود که هنوز هم می توان با انجام فازهای عملیاتی حفاری در این منطقه اشیائی را کشف و استخراج کرد. طبق آنچه مورخان و جغرافیدان های مطرح جهان اسلام می گویند، شهر تاریخی توج بی برو برگشت متعلق است به عصر ساسانیان و اردشیر بابکان که در ابتدای قرن سوم پس از میلادی موفق به تاسیس سلسله ساسانیان شد، می باشد. در کنار دایرة المعارف بزرگ اسلام در مورد شهر تاریخی توج آورده شده است: توج شهری است کهن در جنوب غربی فارس ایران که در حال حاضر نمی توان در خصوص جایگاه دقیق آن، صحبت کرد! ولی در خصوص احتمالات فرضی نقطه مکانی آن می توان پنداشت که بنابر تل های بزرگی که در حوالی ده قدیمی امروزی در بخش شبانکاره از شهرستان دشتستان قرار گرفته است در استان بوشهر، شهر توج تعلق دارد به نواحی این استان. در کتب جغرافیای باستان ایرانی-اسلامی به جز نام توج از نام های دیگری همچون توَّز و یا تَوّه نیز استفاده شده است و جالب است بدانید در نوشته ای مرتبط به حرکت سفاین لشکریان اسکندر مقدونی که از شهری به نام تائوکه ذکر شده است، برخی از مورخان اظهار کرده اند که شهر تائوکه همان شهر توج(توز) بوده است که اگر چنین فرضیه را بخواهیم قبول کنیم باید اقرار کنیم قدمت شهر توج(توز) لااقل به دوره هخامنشیان باز می گردد! یکی دیگر از نام هایی که بر روی این شهر گذاشته اند، نام توژک است که در کتاب شهرهای ایران به آن اشاره شده است. با اینکه اغلب جغرافی دانان و تاریخ شناسان قدمت توز را به سلسله ساسانی پیوند زده اند اما هنوزم که هنوز است نمی توان ارتباط دقیق و واضحی میان این شهر و دوره حکومت ساسانیان در ایران به دست آورد؛ طبق تاریخ طبری، شاپور دوم ساسانی پس از غلبه بر سختی های حکومتی و ناملایمتی های کشوری، در مرزهای دور و نزدیک ایران رو به سرکوبی و بیرون راندن عرب ها نمود و پس از پیروزی های پی در پی، برخی از گروه های آنان همچون عبدالقیس، تغلب و بکربن وائل را در اهواز، کرمان و توز اسکان داد. شهر تاریخی توج  طبق گفته های طبری در دو جنگ مقابل سپاه مسلمانان قرار گرفته است که هر دوبار مغبون شده است؛ این شهر بار نخست در 23 ق در مقابل لشگر اعراب مسلمان ایستاد و تا حد زیادی به ورطه نابودی کشیده شد و بار دیگر در تاریخ دیگری برای دوم بار، فتح شد. ابن بلخی در خصوص جنگ های حادث شده در حوالی شهر توج می گوید: در 2 بار لشکرکشی اعراب به سمت شهرهای پارسی و البته شهر توج که فرماندهی سپاه اولی را علاء بن حضرمی و فرمانده سپاه دومی را عثمان ابن عاص برعهده گرفته بود، خسارات زیادی به این شهرها وارد شد. در تاریخ مردمان شهر توز (توج) را قدرتمند و توانمند خطاب کرده اند؛ مردمی که بسته به موقعیت جغرافیای شهری خود که بر سر راه بازرگانی بندر گناوه به کازرون واقع شده بود، هیچ فرصت اقتصادی را از دست نمی داند و از جمله مردمان ثروتمند ایران بودند! البته این تنها راز ثروت هنگفت شهر توز نبوده و بخش اعظمی از ثروت این شهر به دلیل تولید پارچه های کتانی با کیفیتی بالا بوده که در روزگاران کهن ایران از جمله کالاهای صادراتی قلمداد می شده است و آن را پارجه توزی خطاب می کردند. شهر تاریخی توج علاوه بر پارچه های شاه پسند خود از شرایط اقلیمی گرم و خشک و همچنین نخلستان های انبوه برخوردار می باشد و طبق آخرین نتایج تحقیقاتی، این شهر در مرز کوره های اردشیر و شاپور خوره قرار داشته است. شهر توج(توز) در قرن 8 هجری قمری آنچنان رو به نابودی رفت و ویران شد که حمدالله مستوفی در بخشی از نوشته های خود از ان به عنوان یکی از خرابه های ایران یاد کرده است!
از دیگر جاذبه های جذاب موجود در شهر سعدآباد می توان به:

پیرهداف: که از جمله مکان های گردشگری شهر سعدآباد است و قدمت آن بر می گردد به زمانه ای که شهر تاریخی توج وجود داشته است؛
چشمه زیرراه: که در اغلب فصول سال دلبری می کند و با زنده نگه داشتن طبیعت پیرامون خود، همیشه برای گردشگران از جذابیت های زیادی برخوردار می باشد.