بنای سه گنبد ارومیه | نمونه ی زیبایی از برج مقبره های ایران

بنای سه گنبد ارومیه در جنوب شرقی ارومیه واقع شده بود که اکنون به علت گسترش شهر در داخل شهر قرار گرفته است. تا قرن نوزدهم به این اثر توجهی نشده بود و اولین بار درسال 1852 میلادی از طرف خانیکوف این برج به دنیای هنر شناسانده شد. بنا به عقیده بعضی از مورخین، پلان سه گنبد ارومیه آتشکده زرتشتیان بوده که پس از هجوم اعراب به ایران و نفوذ آنان در آذربایجان متروک مانده و به تدریج رو به خرابی گذاشته است. با همگردی همراه باشید برای سفر به زیباترین آثار شهر ارومیه، برج سه گنبد ارومیه و پلان سه گنبد ارومیه...

وجه تسمیه بنای سه گنبد ارومیه

به نظر بعضی از مورخان وجه تسمیه آن به علت وجود دو بنای دیگری است که در مجاورت ده چهریق در اطراف شهر شاپور بوده است که مجموعه این سه بنا را در قدیم سه گنبد می نامیده اند. اما مرحوم گدار در این باره می گوید:" در بالای دخمه و اتاق مقبره اثر بیش از دو گنبد نمایان نیست، آیا باید فرض کرد به جای سقف مخروطی که در آذربایجان در عهد سلاجقه معمولا این قبیل ابنیه را می پوشانده است. در اینجا گنبد سومی نیز وجود داشته است؟ به نظر می رسد این فرض درست نیست و با وجود اصطلاح عامه که آن را سه گنبد خوانده اندباید گفت سومین گنبد این بقعه فقط عبارت از سقفی ساده بوده است."

معماری خارج بنای سه گنبد ارومیه

پلان سه گنبد ارومیه و نقشه اصلی برج دایره شکل است که قسمت جلوخان آن به شکل یک قاب مستطیل در بندنه استوانه ای برج اضافه شده است. این مقبره به اسلوب گنبدهای مراغه، مرکب از سکوی سنگی بلندی است حاوی یک دخمه که در بالای آن بنایی آجری برآورده اند که شامل اتاق مقبره است. مدخل آن در سمت شمال، مثل بقعه مدور مراغه، محاط در یک قاب پر نقش و نگار است که در بدنه استوانه ای شکل برج تعبیه شده است. درگاه ورودی در میان طاق نمای مسطحی واقع شده که قاب مستطیل مذکور، بر آن احاطه دارد. وجود سه کتیبه کوفی در جلوخان این مقبره همراه با نقوش هندسی، اهمیت خاصی به این درگاه می دهد. اولین کتیبه کوفی روی در ورودی برج قرار دارد که قسمت فوقانی آن را مقرنس کاری ساده و سه ردیفی مزین می کند. دومین کتیبه برج در بالای طاق نمای هلالی تند سردر واقع شده و کتیبه سوم در حاشیه پهن جدار بیرونی قاب درگاه نوشته شده است که متاسفانه قسمت های پایین این کتیبه در دو طرف درگاه خراب شده و حروف آن فرو ریخته است. در دوطرف بدنه استوانه ای برج، دو دریچه تیراندازی موجود است که این دریچه ها به دخمه مقبره باز می شوند. این دریچه ها که در ارتفاع 3/2 متری از سطح زمین تعبیه شده اند به شکل مستطیل و دارایابعاد 35*84 سانتی متر هستند. ارتفاع این برج که در حال حاضر فاقد گنبد خارجی اصلی خود است تقریبا به 5/9 متر می رسد.

معماری داخل برج سه گنبد ارومیه

نقشه داخلی دخمه و اتاق مقبره مربع شکل است که معمار با مهارتی خاص، در برجی استوانه ای این اتاق مربع شکل را تعبیه کرده، مجددا این اتاق را با تدابیر معماری به دایره تبدیل، آنگاه گنبد را بر آن افراشته است. دیوار اتاق مقبره با طاق نماهای هلالی تیز و کاربندی و ترنبه های مقرنس دار در کنج ها تزیین شده است. سقف این اتاق، قبه ای شکل و طرز چیدن آجرهای آن حلقوی و به حالت تک مرزی است. در دیواره مقابل وردی برج سه گنبد ارومیه، آثار یک محراب موجود است که با گچ کاری برجسته همراه با نقوش نباتی جلوه ی خوبی به این اتاق مقبره می دهد. بلندی این محراب 185 سانتی متر و عرض آن 130 سانتی متر و برجستگی آن نسبت به دیوار واقع در آن 4 سانتی متر است. حاشیه این محراب، که شبیه قاب عکس است 25 سانتی متر است. کف اتاق مقبره در داخل دخمه ای زیرین فرو ریخته، تنها در اطراف بقایای مختصری از آن موجود است. دخمه با طاق های هلالی آجری پوشیده بوده است، زیرا پایه طاق ها در اطراف دیده می شوند. دیوارهای جانبی تا ارتفاع 20 سانتی متر از سنگ بنا شده اند و پایه های سه طاق گهواره ای بر روی این دیواره های سنگی استوارند. کف دخمه با طرح های زیبای هندسی از آجر مفروش است. ارتفاع این دخمه به خاطر خراب شدن سقف آن به درستی معلوم نیست اما مطابق اندازه گیری انجام شده تقریبا می توان بلندی این دخمه را 5/1 متر دانست. مدخل ورودی دخمه، درست در زیر درگاه اصلی برج قرار دارد و دو پنجره که برای تیراندازی استفاده می شده در بدنه ی بیرونی برج به خوبی نمایان است، که روشنایی داخل دخمه کوچک را تامین می کند.

تاریخ بنای برج سه گنبد ارومیه

به کتیبه ی سردر ورودی برج که از طرف خانیکوف خوانده شده است، این برج از طرف موسی پسر ابومنصور ساخته شده است. تاریخ بنای آن چنان که از جمله آخر کتیبه سوم خوانده می شود، فی شهر محرم ثمانین و خمسمائه، سال 580 هجری (1184 میلادی) و مربوط به دوره سلجوقیان در آذربایجان است. نکته بسیار جالب در این مقبره سردر مزین به نقش و نگارهای بدیع و زیبای آن است، زیرا با وجود اینکه در آن کاربرد تزیینات کاشی رواج داشته است. در این مقبره کوچک اثری از رنگ آمیزی دیده نمی شود اما نکته ای که تا حدی رفع اعجاب می کند این است که حروف، خطوط و نقوش هندسی سه گنبد را با سنگ ساخته اند، به این دلیل که معماران عادت داشتند بعضی قسمت های تزیینی را نسبت به خود بنا متفاوت بسازند، حال اگر این اختلاف را با کاشی مجسم نکرده اند، چنانکه در مراغه یا نخجوان چنین بوده است. شاید بدین دلیل بوده که در ارومیه وسایل کار موجود نبوده است. گرچه از تزیینات رنگی استفاده ای نشده ولی معمار برای نشان دادن مهارتش از آجر و سنگ های درخشان قهوه ای بسیار روشن استفاده کرده و تزیینات زیبایی را عرضه داشته که متاسفانه بر اثر بی توجهی، قسمت هایی از این تزیینات و خطوط بسیار زیبای آن فرو ریخته و از بین رفته است. در سال های اخیر بر اثر توجه به حفظ آثار تاریخی به تعمیرات و مرمت آن اقدام شده و قسمت های خراب شده و ریخته از سنگ های نما و بنیان به سبک اصلی مرمت شده است.