سه گنبد شهر ارومیه؛ نمونه زیبایی از برج مقبره های ایران

سه گنبد شهر ارومیه در جنوب شرقی ارومیه واقع شده بود و اکنون به علت گسترش شهر در داخل شهر قرار گرفته است. تا قرن نوزدهم به این اثر توجهی نشده بود و اولین بار در سال 1852 میلادی از طرف خانیکوف این برج به دنیای هنر شناسانده شد. بنا به عقیده بعضی از مورخین، سه گنبد ارومیه آتشکده زرتشتیان بوده که پس از هجوم اعراب به ایران و نفوذ آنان در آذربایجان متروکه مانده و به تدریج رو به خرابی گذاشته است. با ما در این مقاله خواندنی همراه گشته تا شما را با معماری سه گنبد شهر ارومیه و همچنین تاریخچه سه گنبد شهر ارومیه آشنا نماییم. در ضمن، اگر دوست دارید که هر چه بیشتر با دیدنی های ارومیه آشنا گردید، می توانید سری به راهنمای سفر به ارومیه زده و حسابی کسب اطلاعات کنید.

وجه تسمیه بنای سه گنبد ارومیه

به نظر بعضی از مورخان، وجه تسمیه آن به علت وجود دو بنای دیگری است که در مجاورت ده چهریق در اطراف شهر شاپور بوده که مجموعه این سه بنا را در قدیم سه گنبد می نامیده اند. اما مرحوم گدار در این باره می گوید: در بالای دخمه و اتاق مقبره اثر بیش از دو گنبد نمایان نیست، آیا باید فرض کرد به جای سقف مخروطی که در آذربایجان در عهد سلاجقه معمولا این قبیل ابنیه را می پوشانده، در اینجا گنبد سومی نیز وجود داشته است؟ به نظر می رسد این فرض درست نیست و با وجود اصطلاح عامه که آن را سه گنبد خوانده اند، باید گفت سومین گنبد این بقعه فقط عبارت از سقفی ساده بوده است.

معماری خارج بنای سه گنبد ارومیه

پلان سه گنبد ارومیه و نقشه اصلی برج دایره شکل است که قسمت جلوخان آن به شکل یک قاب مستطیل در بندنه استوانه ای برج اضافه شد. این مقبره به اسلوب گنبدهای مراغه، مرکب از سکوی سنگی بلندی بود حاوی یک دخمه که در بالای آن بنایی آجری برآورده اند که شامل اتاق مقبره است. مدخل آن در سمت شمال محاط در یک قاب پر نقش و نگار بوده که در بدنه استوانه ای شکل برج تعبیه شده است. درگاه ورودی در میان طاق نمای مسطحی واقع شده که قاب مستطیل مذکور بر آن احاطه دارد.

وجود سه کتیبه کوفی در جلوخان این مقبره همراه با نقوش هندسی اهمیت خاصی را به این درگاه می دهد. اولین کتیبه کوفی روی در ورودی برج قرار دارد که قسمت فوقانی آن را مقرنس کاری ساده و سه ردیفی مزین می کند. دومین کتیبه برج در بالای طاق نمای هلالی تند سردر واقع شده و کتیبه سوم در حاشیه پهن جدار بیرونی قاب درگاه نوشته شده است که متاسفانه قسمت های پایین این کتیبه در دو طرف درگاه خراب شده و حروف آن فروریخته است.

در دو طرف بدنه استوانه ای برج دو دریچه تیراندازی موجود است که این دریچه ها به دخمه مقبره باز می شوند. این دریچه ها که در ارتفاع 3/2 متری از سطح زمین تعبیه شده، به شکل مستطیل و دارای ابعاد 35*84 سانتیمتر هستند. ارتفاع این برج که در حال حاضر فاقد گنبد خارجی اصلی خود بوده، تقریبا به 5/9 متر می رسد.

معماری داخل بنای سه گنبد ارومیه

نقشه داخلی دخمه و اتاق مقبره مربع شکل است که معمار با مهارتی خاص در برجی استوانه ای این اتاق مربع شکل را تعبیه کرد. مجددا این اتاق را با تدابیر معماری به دایره تبدیل نموده و آنگاه گنبد را بر آن افراشته است. دیوار اتاق مقبره با طاق نماهای هلالی تیز و کاربندی و ترنبه های مقرنس دار در کنج ها تزئین شد. سقف این اتاق قبه ای شکل و طرز چیدن آجرهای آن حلقوی و به حالت تک مرزی است. در دیواره مقابل وردی بنا هم آثار یک محراب موجود بوده که با گچ کاری برجسته همراه با نقوش نباتی جلوه خوبی را به این اتاق مقبره می دهد.

بلندی این محراب 185 سانتیمتر، عرض آن 130 سانتیمتر و برجستگی آن نسبت به دیوار واقع در آن 4 سانتیمتر است. حاشیه این محراب که شبیه قاب عکس بوده، 25 سانتیمتر است. کف اتاق مقبره در داخل دخمه ای زیرین فروریخته و تنها در اطراف بقایای مختصری از آن موجود است. دخمه با طاق های هلالی آجری پوشیده بود، زیرا پایه طاق ها در اطراف دیده می شوند. دیوارهای جانبی تا ارتفاع 20 سانتیمتر از سنگ بنا شده و پایه های سه طاق گهواره ای بر روی این دیواره های سنگی استوارند.

کف دخمه با طرح های زیبای هندسی از آجر مفروش است. ارتفاع این دخمه به خاطر خراب شدن سقف آن به درستی معلوم نیست اما مطابق اندازه گیری انجام شده، تقریبا میتوان بلندی این دخمه را 5/1 متر دانست. مدخل ورودی دخمه درست در زیر درگاه اصلی برج قرار دارد و دو پنجره که برای تیراندازی استفاده میشده، در بدنه بیرونی برج به خوبی نمایان است و روشنایی داخل دخمه کوچک را تامین می کند.

تاریخ بنای برج سه گنبد ارومیه

براساس کتیبه سردر ورودی برج که از طرف خانیکوف خوانده شده، این برج از طرف موسی پسر ابومنصور ساخته شده است. تاریخ بنای آن چنان که از جمله آخر کتیبه سوم خوانده می شود، فی شهر محرم ثمانین و خمسمائه، سال 580 هجری (1184 میلادی) و مربوط به دوره سلجوقیان در آذربایجان است. نکته بسیار جالب در این مقبره سردر مزین به نقش و نگارهای بدیع و زیبای آن هست، زیرا با وجود اینکه در آن کاربرد تزئینات کاشی رواج داشته، در این مقبره کوچک اثری از رنگ آمیزی دیده نمی شود.

اما نکته ای که تا حدی رفع اعجاب می کند، این است که حروف، خطوط و نقوش هندسی سه گنبد را با سنگ ساخته اند. به این دلیل که معماران عادت داشتند بعضی قسمت های تزئینی را نسبت به خود بنا متفاوت بسازند. گرچه از تزئینات رنگی استفاده ای نشده ولی معمار برای نشان دادن مهارتش از آجر و سنگ های درخشان قهوه ای بسیار روشن استفاده کرده و تزئینات زیبایی را عرضه داشته که متاسفانه بر اثر بی توجهی قسمت هایی از این تزئینات و خطوط بسیار زیبای آن فروریخته و از بین رفته است.