حاشیه ای که مسجد شدن ایاصوفیه به دنبال داشت

ایسنا/ این خبر به بررسی حاشیه ای که مسجد شدن ایاصوفیه به دنبال داشت، پرداخته است.

ایاصوفیه کجاست و چرا مهم است؟

ایاصوفیه یک بنای تاریخی متعلق به قرن ششم میلادی واقع در استانبول بوده که در این سالها به عنوان کلیسای جامع مسیحی ارتدوکس، کلیسای جامع کاتولیک رومی، مسجد عثمانی و یک موزه سکولار مورد استفاده های متعدد قرار گرفت. ایاصوفیه که از سوی سازمان یونسکو به عنوان میراث جهانی ثبت شد، توامان مورد احترام مسیحیان و مسلمانان است و از مهمترین مکانهای توریستی ترکیه محسوب می شود.

این بنا توسط امپراتوری روم شرقی بنا شد اما، با فتح استانبول از سوی امپراتوری عثمانی در قرن پانزدهم میلادی، سلطان محمد فاتح دستور تغییر این کلیسا به مسجد را صادر کرد و این مکان برای بیش از چهار قرن یک مسجد بود.

پس از اعلام حکومت جمهوری در ترکیه و به قدرت رسیدن مصطفی کمال آتاتورک، ایاصوفیه به موزه تبدیل شد و تا 11 ژوئیه 2020 به همین شکل باقی ماند.

در واقع، براساس حاشیه ای که مسجد شدن ایاصوفیه به دنبال داشت، باید بدانید که ایاصوفیه علاوه بر اهمیت تاریخی، اهمیت سیاسی نیز دارد و در همه این سالها این مکان یکی از مهمترین مقاصد گردشگران در استانبول محسوب بود؛ تا جایی که سالانه بیش از چهار میلیون گردشگر خارجی با خرید بلیت از این مکان بازدید می کنند.

چرا اردوغان بر مسجدشدن ایاصوفیه تاکید دارد؟

حالا با تصمیم دولت اسلام گرای ترکیه، ایاصوفیه بار دیگر تبدیل به مسجد شده و قرار است نمازهای یومیه و نماز جمعه در آنجا برپا شود و اختیار اداره آن به «وزارت دیانت» واگذار شده است.

هشتگ «ایاصوفیه» یکی از ترندهای این روزهای فضای مجازی است. خیلی ها این اتفاق را مبارک تعبیر کرده اند و تبریک می گویند و بعضی دیگر هم از اردوغان انتقاد می کنند. با این حال اردوغان یک تنه مقابل انتقادات ایستاده و اعلام کرد که جمعه دو هفته دیگر اولین نماز جمعه را در ایاصوفیه اقامه خواهد کرد.

یک استاد تاریخ اسلام در دانشگاه الازهر معتقد است که هدف رئیس جمهور ترکیه از تغییر کاربری ایاصوفیه از موزه به مسجد جلب اسلام گرایان به مکتب خودش است.

این اقدام چالش برانگیز اردوغان پراهمیت بودن ابعاد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مساجد در کشورهای مسلمان را می رساند و این پرسش را در ذهن ایجاد می کند که مساجد چقدر خود را با دنیای مدرن امروز هماهنگ کرده اند و تا چه حد به رسالت های سیاسی و اجتماعی خود پایبندند؟

ایران چند مسجد دارد؟

بیش از 80 هزار مسجد در کشور ما فعالیت می کنند و از این میان تعداد معدودی هستند که علاوه بر محلی برای عبادت، ویژگی های دیگری دارند که آنها را برجسته و متمایز می کند. مساجد ظرفیتی برای پیشبرد بسیاری از اهداف نیکوکاری، خیرخواهانه و کاهش آسیب های اجتماعی دارند. نگاهی گذرا به تاریخ صدر اسلام نشان می دهد دین ما همین اهداف را برای مساجد در نظر داشته اما این در حالی است که امروزه، بسیاری از کارکردهای اجتماعی مسجد، هنوز معلق مانده اند.

طی سالهای اخیر هیچ مسجدی با معماری منحصر به فرد در ایران ایجاد نشده که بتواند علاوه بر میزبانی از نمازگزاران، جذب گردشگر کند و در حوزه های سیاسی و اجتماعی یا حتی فرهنگی جریان ساز باشد.

همه اینها در حالی است که بخشی از مساجد ایران برای نماز صبح تعطیلند و در ساعات مشخص و کوتاهی برای نماز ظهر و نماز مغرب بازند و خارج از وقت، در آنها قفل است. اما آیا مساجد ایران در گذشته هم تا این حد منفعل بوده اند؟

جواب این سوال منفی است. مسجد امام خمینی (ره) در قلب بازار تهران که قدمت آن به دوره قاجار بازمی گردد. گفته می شود که این مسجد در جربان اعتراض به لوایح ایالتی و ولایتی و نیز قیام 15 خرداد نقشی تاریخی ایفا کرد.

در عین حال مساجد دیگری همچون مسجد قبا در خیابان شریعتی به عنوان پایگاه شهید مفتح، مسجد هدایت در قلب تهران به عنوان پایگاه آیت الله طالقانی و مسجدالجواد در میدان هفت تیر به عنوان مامنی برای انقلابیون در جریان مبارزات علیه رژیم پهلوی موثر بوده اند.

در کنار این مساجد باید به نام مسجد کرامت مشهد هم اشاره کرد که محلی برای تدریس حضرت آیت الله خامنه ای در دوران مبارزات پیش از انقلاب اسلامی بود.

حتی اگر به عقب تر هم برگردیم باید از مسجد گوهرشاد یاد کنیم که نمادی از حضور زن در عرصه اجتماعی است. مسجد جامع گوهرشاد در جوار حرم مطهر امام رضا (ع) یکی از مساجدی بوده که از نظر اهمیت و همچنین معماری بی همتاست. این بنا به دستور گوهرشاد همسر شاهرخ از پادشاهان تیموری ساخته شد. گنبد و همچنین ایوان این مسجد اثری زیبا از معماری ایرانی و اسلامی است. معمار این اثر استاد قوام الدین شیرازی بود. مسجد گوهرشاد در تاریخ معاصر ایران هم موثر بوده است؛ همانجا که قیام مردم علیه حکومت رضاخانی با سرکوب نظامیان مواجه می شود.

البته باید از دو مسجد مهم دیگر هم یاد کرد که از نظر معماری و زیبایی شناختی در دو سوی یک میدان مهم در اصفهان قرار گرفته اند؛ مساجدی که در عین حال مدرسه هم بوده اند و نمادی از به هم پیوستگی چهار نهاد مهم اجتماعی یعنی مدرسه و مسجد و بازار و حکومت محسوب می شوند. مسجد شیخ لطف الله اصفهان از حیث قدمت به حدود 400 سال پیش برمی گردد. بنای این مسجد در دوران صفوی به فرمان شاه عباس اول و به دست استاد محمدرضا اصفهانی ساخته شد. گنبد و کاشی کاری این مسجد از حیث معماری زبانزد است. همچنین، چرخش راهروی ورودی آن به شکلی که جهت قبله را برای نمازگزار آسان می کند از دیگر شاهکارهای معماری در این مسجد است.

همین چند نمونه نشان می دهد که مساجد در برهه های تاریخی مختلف از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده اند و علاوه بر اینکه منجر به خلق آثار بی بدیل و باشکوهی شده اند، رویدادهای مهم سیاسی و اجتماعی را نیز در دل خود جای داده اند. اما مساجد امروز چه جایگاهی در جامعه ما دارند؟

میثم لطیفی، رئیس دانشکده معارف اسلامی و مدیریت دانشگاه امام صادق (ع) سال گذشته در یک مصاحبه گفت: «از مجموع 80 هزار مسجدی که در کشور موجود است، فقط حدود 25 هزار مسجد امام جماعت دارد. مسجد بدون امام جماعت مثل کشتی بدون ناخداست.»

او در بخش دیگری از این گفت وگو راجع به بسته بودن در مساجد در طول روز نیز گفت: «بعضی مشکلات مساجد، مشکلات رفتاری است. مثلا گاهی اوقات مساجد قومیتی می شوند و در تهران هم نمونه های آن وجود دارد. این موضوع باید مدیریت شود و از آن اجتناب کرد. یکی دیگر از مشکلات ما تزئینات بیش از حد بعضی مساجد است. ما در روایات هم داریم که مسجد باید آراسته باشد اما نه اینکه شبیه معابد هندو و کلیسا شود. وقتی مسجد ما پر زرق و برق شود، نگران سرقت محتویاتش می شویم و در آن را می بندیم! در حالیکه مسجد باید در طول روز به روی مردم گشوده باشد. یکی دیگر از مشکلات این است که گاهی اجازه نمی دهیم که فعالان محله با سلایق مختلف در مسجد فعالیت کنند و فکر می کنیم مسجد فقط برای ماست.»

اما در میان این هیاهوی رسانه ای که درباره ایاصوفیه استانبول به راه افتاده و جهان درباره اهمیت مساجد صحبت می کند، به نظر می رسد وقت آن رسیده که به احیای نقش مساجد در جامعه بیشتر توجه کنیم و به یاد داشته باشیم مسجد فقط گنبد و مناره نیست.