انفجار در عرصه و حریم غار اسپهبد خورشید در روزهای کرونایی

براساس خبرهای واصله، بدنبال انفجار در عرصه و حریم غار اسپهبد خورشید، بخشی از کوه در عرصه این محوطه تاریخی ریزش کرد.

داستان چیست؟

حدود 39 ماه از نخستین گزارش هایی که تهدیدهای رو به رشد اسپهبد خورشید را منتشر می کردند، می گذرد. تهدیدهایی که اول و آخرش به فعالیت معادن سنگ دور تا دور غار اسپهبد در سوادکوه مازندران می رسید و میدان تیری که گاهی محل تمرین نظامیان منطقه است، اما در این میان، یک تفاوت بزرگ بین سه و سال و اندی قبل با امروز برای محوطه تاریخی اسپهبد و غارهایش وجود دارد و آن اینکه امروز گویا تیشه ها برای کندن ریشه «اسپهبد» به ماشین های مکانیکی تبدیل شده اند. نخستین خبرها را پیرامون انفجار در عرصه و حریم غار اسپهبد خورشید مردم منطقه منتشر کردند، «در شرایطی که برای قطع زنجیره انتقال ویروس کرونا فعالیت های نه چندان مهم در کشور تعطیل شده اند، شرکتهای معدنی بدون تعطیلی و بی وقفه به اقدامات خود در این محوطه به سنگ شکنی در دل کوه ها مشغول شدند و تاکنون پس از تخریب همه حریم درجه یک و بخشهایی از عرصه دژ صخره های تاق فرامرز، این بار به عرصه دژ صخره های کیجاکرچال تعرض کردند که در اثر تخریب بدنه کوه، قطعات سنگ به اندازه های بسیار بزرگ رها شده و بر سر روستاییان آوار شده اند. بخش بزرگی از هست اصلی روستا نابود شد و تعدادی از دام های روستاییان تلف شده و هنوز از تلفات انسانی گزارش دقیقی در دست نیست» سامان توفیق که سرپرستی مطالعات باستان شناسی غار-دژ اسپهبدان را برعهده داشته و بیش از یک دهه به اقدامات پژوهشی روی این محوطه ها مشغول است، با تاکید بر اینکه انفجارهای انجام شده در معادن منطقه سواد کوه مازندران، در حریم غار-دژ اسپهبد خورشید بوده، می گوید: مجموعه اسپهبد خورشید محوطه وسیعی از تاق اسپهبدان، دژهای صخره ای، اشکفتها، قلاع پیرامونی و چندین محوطه مسکونی و گورستان باقی مانده از دوره های آهن تا ساسانی و حتی اسلامی را در خود دارد. اما متاسفانه شرکت های معدنی در عرصه و حرایم محوطه ها و گورستانهای مذکور، اقدامات معدنی خود را انجام می دهند. او پیرامون انفجار در عرصه و حریم غار اسپهبد خورشید ادامه می دهد: از سوی دیگر با توجه به وجود چند غار- دژ اقماری، نقشه حریم و چشم انداز مشخصی برای آن درنظر گرفته شده که متاسفانه اقداماتی که توسط معدنکاران در این محوطه در حال انجام است، به این عرصه و حریم آسیب زیادی وارد می کند. وی با اشاره به رانشی که بر اثر انفجار کوه توسط معدن کاران ایجاد شده، بیان می کند: به همین دلیل در حال حاضر دستور تخلیه این منطقه را داده اند، همچنین به تازگی حدود نیم متر برف در این منطقه بارید و از دیگر سو به دلیل شیوع ویروس کرونا، با تلاش مردم بومی، مبادی ورودی آن مناطق مسدود هستند. بنابراین با توجه به اینکه برای برآورد میزان تخریب، نیاز به حضور در منطقه و صعود به غار و بررسی محوطه با اعضای هیئت و تیم سنگ نوردی است، در حال حاضر امکان بررسی محوطه و برآورد خسارات وجود ندارد. این دانش آموخته دکترای باستان شناسی با تاکید بر اینکه رانش ها و هر گونه ارتعاش، لرزش و زمین لرزه ها روی این محوطه به شدت تاثیرگذار است، بیان می کند: وزش باد شدید، نزولات جوی، رطوبت ناشی از جنس کارستی کوه ها و اقلیم سرد و نیمه خشک باعث فرسایش آثار، محوطه و سازه های چوبی به کار رفته در سازه ی غار-دژ اسپهبدان و دژهای صخره ای و قلاع اطراف آن شده است. وی با اشاره به اینکه این محوطه ها از قدمت زیادی برخوردارند، اضافه می کند: متاسفانه این محوطه سال هاست به حال خود رها شده و تا کنون به جز شناسایی و بررسیهای باستان شناسی (توفیق)، دیگر اقدامات میراث فرهنگی مانند حفاظتی، مرمت یا رسیدگی به این محوطه انجام نشده است. او به معماری شکننده این محوطه اشاره میکند که با وجود استحکام سازه های غار-دژ اسپهبدان در دوره های گذشته، پس از بازدید و بررسی های میدانی تصاویر دهه 80 با دهه 90، سرعت تخریب این آثار در دهه گذشته به شدت افزایش پیدا کرده و این محوطه ها به صورت روزانه، با لرزش های انفجاری مواجه هستند. وی با اشاره به آسیب هایی که به شدت و به صورت مستقیم در این اتفاقات به سازه وارد شده و در نهایت به ریزش بقایای معماری موجود در محوطه منجر می شود، اظهار می کند: از سوی دیگر سر و صدای ماشین آلات معادن، میزان رطوبت ناشی از کارستی بودن دره و وجود زمین تیراندازی در پای تاق اسپهبدان، که گاهی اوقات برای تمرین نیروهای نظامی استفاده می شود، هر کدام به تنهایی آسیب های زیادی را به این منطقه وارد می کنند. توفیق اما با تاکید بر اینکه هنوز روی هیچ کدام از این آثار و محوطه ها بررسی های تکمیلی انجام نشد، بیان می کند: تا جایی که اطلاع دارم، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مازندران، به دلیل محدودیت های خاصی که دارد، هنوز به این اتفاق وارد نشده است. این باستان شناس، موقعیت جغرافیایی معادن در اطراف غار-دژ اسپهبد خورشید را به کمربندی دور تا دور غار تشبیه می کند و ادامه می دهد: دور تا دور کوهی که دژ در آن قرار گرفته، توسط این شرکت های معدنی تصرف شده و به عرصه و حرایم پیرامونی غار-دژ اسپهبدان دست اندازی کرده و از پایین نیز در حال خالی کردن زیر پای تاق و کوه «لاپ کمر» و «سرخل» هستند. به گفته او فعالیت این معادن رشدی قارچ گونه پیدا کرده اند و همه بناهای منطقه، دچار آسیب شده اند، مانند قلعه کنگلو که اثری ثبتی و منحصر بفرد است، در شرق حریم این محوطه تاریخی نیز شرکتی معدنی در پای آن فعالیت می کند. وی به باطل شدن مجوز این معادن در طول سال ها و ماه های گذشته نیز اشاره می کند و با اشاره به اینکه هماهنگی در بین متولیان این صنعت وجود ندارد، تاکید می کند: به نظر می رسد دستگاه مسئول قادر نیست به صورت دائم مجوزهای صادر شده را چک کند که کدام یک بار دیگر فعال شده اند! او همچنین به تداوم استفاده از میدان تیر در حریم این محوطه تاریخی اشاره کرده و می گوید: هر چند با پیگریهایی که سال 1395 انجام شد، بهره برداری از این میدان تیر متوقف شد، اما هنوز تخلیه محوطه انجام نشده و تأسیسات به بیرون انتقال داده نشده اند. اما آیا استفاده از حریم محوطه ای تاریخی مانند غار-دژ اسپهبد خورشید که می توان آن را از عجایب هفت گانه معماری ایران باستان دانست و خوشبختانه در فهرست آثار ملی نیز به ثبت رسیده، به عنوان میدان تیر کار درستی است؟ و آیا پژوهشگران و گردشگران باید از وسط میدان تیری عبور کنند که از نظر جنبه ی روانی روی آن ها می تواند تاثیر زیادی بگذارد؟ توفیق حتی به اقدام دیگری توسط معدنکاران در این محوطه اشاره می کند و می گوید: آن ها مدتی همه تأسیسات، ماشین آلات، تانکرهای آب و خاک ها را در محوطه پای تاق دپو کرده بودند که درخواست کردیم دست کم فضا را از وجود این وسایل خالی کنند که متاسفانه با خالی کردن بخش زیادی از محوطه پایین غار با بیل مکانیکی، فضایی جدید برای این وسایل باز کردند و خاک باستانی آن هم به بیرون منتقل شد. او با بیان اینکه هشت معدن در پیرامون غار-دژ اسپهبدان قرار گرفته اند، می گوید: معدنی که روز یکم فروردین باعث رانش زمین شد، اکنون در حال برداشت حدود دو کیلومتر از دامنه کوه «سرخل» است و از سوی دیگر اسپهبد خورشید در فاصله زمینی حدود یک و نیم کیلومتری با دژهای صخره های «تاق فرامرز» و «کیجا کرچال» قرار گرفت، بنابراین در این شرایط و با تخریب و انفجارهای رخ داده شده، می تواند همه آثار این محوطه ها را برداشت کند. سرپرستی مطالعات باستانشناسی غار-دژ اسپهبدان اما درباره کاوش های انجام شده در این محوطه باستانی توضیح می دهد: در فصل نخست؛ علاوه بر «بررسی و مستندنگاری باستان شناسی» محوطه چندصد هکتاری غار-دژ اسپهبدان، بازنگری نقشه عرصه و حریم اثر و ارائه حریم پیشنهادی آن انجام شد، در ادامه نیز «نقشه برداری و برداشت پلان و نما از ساختار غار-دژ اسپهبدان» که غیرقابل دسترسی بود با استفاده از تجهیزات سنگ نوردی و ایجاد کارگاه های معلق روی دیواره و انتقال ابزار و دوربین های نقشه برداری به کارگاه ها انجام شد که در نهایت شناسایی و درک پلان اصلی و آنالیز ساختاری دژ را به دنبال داشت. توفیق با بیان اینکه نتیجه اقدامات دو فصل متوالی پژوهشی در گزارش بررسی و مستندسازی غار-دژ اسپهبدخورشید در دو جلد به وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی داده شد، بیان کرد: پس از سه سال وقفه و فرصت سوزی، در سال جاری اقدامات باستانشناسی غار-دژ اسپهبدان از سر گرفته می شود تا در فصل سوم گمانه زنی، در راستای ایجاد مسیر دسترسی و کاوش مدنظر تیم پژوهشی و مسئولان ذیربط انجام شود. این دانش آموخته دکترای باستان شناسی با اشاره به آثار باستانی شناسایی شده در محدوده غار-دژ اسپهبدان و محدوده فعالیت شرکت های معدنی- شهرستان سواد کوه، بخش مرکزی منطقه دوآب توضیح می دهد: در این محوطه چهار اثر تاریخی شاخص وجود دارد، «دژ طاق یا غار-دژ اسپهبدان» که امروزه با نام غار-دژ اسپهبد خورشید معرفی شده به شماره ثبتی 7839 در 17 اسفند 1381 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید. «قلعه باج گیران» با نام قلعه «رواتسر» در 24 اسفند 1383 با شماره ثبت 11534 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. «دژ صخره ای طاق فرامرز» که مجموعه ای از تاق های طبیعی و دستکند با لاشه سنگ و ملات گچ و چوب است که حتی قابلیت مسکونی و دفاعی یافت و توسط نگارنده شناسایی و پرونده ثبتی آن در سال 1394 به مسئولین ذی ربط ارائه شد. همچنین «دژ صخره های کیجا کرچال» که با نام غار کیجاکرچال در دهه 40 توسط غارنوردان شناسایی شد که در حین بررسی و نقشه برداری از غار توسط اینجانب در دهه 80؛ بقایای سنگ آسیاب و تکه ای فلز مفرغ از بدنه یک ظرف بسیار فرسوده، که مربوط به دوران ساسانی بود، بدست آمد.

منبع: ایسنا