گنبد سلطانیه زنجان، شکوه معماری ایرانی و اسلامی

یکی از شهرهای دیدنی ایران زمین که در خطه آذربایجان جای دارد، زنجان است. این شهر در طول دوره های مختلف، اتفاقات بیشماری را به چشم دیده و از همین رو، جاذبه ها و بناهای تاریخی بسیاری در این شهر دیده می شوند. بی نظیرترین جاذبه تاریخی زنجان، گنبد سلطانیه است. گنبد سلطانیه زنجان به دلیل معماری بسیار دقیق و زیبایش در دنیا معروف و مورد بررسی های بسیاری قرار گرفته است. در امتداد این مطلب به معرفی بیشتر پلان گنبد سلطانیه می پردازیم.

معرفی

یکی از جاذبه های فراموش نشدنی زنجان، گنبد سلطانیه است. این بنای تاریخی اولین گنبد دو لایه بوده و به دلیل معماری منحصر بفردش شهرت جهانی دارد و همین موضوع بر اهمیت آن افزوده است. ایجاد این بنا به فرمان سلطان محمد خدابنده، پادشاه مغول در سال 704 هجری قمری آغاز شد و تکمیل آن حدود 8 سال زمان برد. این بنا با نظارت رشیدالدین فضل الله همدانی و با معماری بسیار زیبا و دیدنی ایجاد شد. امروزه، می توان آن را از جمله مهمترین بناهای ساخته شده در دوران ایلخانی دانست. برای دسترسی به گنبد سلطانیه زنجان باید وارد جاده تهران- زنجان شوید و در دشت سلطانیه این بنا را پیدا خواهید کرد. این منطقه زمانی پایتخت ایران بود و شهریاران در آن سکونت داشتند.

معماری گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه عظیم ترین گنبد آجری جهان، توجه بسیاری از معماران را متوجه خویش ساخته و از همین رو، بررسی ها و تحقیقات بسیاری بر روی آن انجام شده است. این بنا دارای گنبد دو لایه بوده که قبل تر از آن، چنین گنبدی در دنیا بنا نشده بود. صخامت گنبد 160 سانتی متر بوده و فاصله ای که بین دو جداره وجود دارد، حدود 60 سانتیمتر است. گنبد سلطانیه زنجان در دنیا بی نظیر بوده و مشابه آن وجود ندارد. کل بنا از بدنه اصل تا گنبد از آجر بنا شده که در قسمت گنبد بر روی آجرها کاشیکاری های بسیار زیبایی بکار برده شده اند. این کاشی ها به رنگ لاجوردی و فیروزه ای هستند. گنبد سلطانیه حدود 50 متر ارتفاع دارد که بخشی از آن را گنبد آن تشکیل داده است، قطر دهانه گنبد 4.24 متر و قطر داخل بنا 25 متر بوده و سردابه، گنبدخانه و تربت خانه بخش های مختلف پلان گنبد سلطانیه هستند. در قسمت تربت خانه و اصلی این بنا، آرامگاه سلطان محمد خدابنده قرار دارد. در این قسمت از کاشی های 8گوشه، طلایی و نقاشی شده ای استفاده شده که فضای بسیار زیبایی را پدید آورده اند. در واقع، اولین باری که از کاشیکاری به این صورت پیچیده و حرفه ای در معماری ایرانی استفاده شده، در همین بنا است. در قسمت گنبدخانه از 8 جرز استفاده شده که به هر یک از این جرزها باری حدود 200 تن وارد می شود. از جمله تزئینات بکار برده در داخل بنا می توان به تزئینات آجری، گچبری، کاشیکاری، خطوط تزئینی و مقرنس کاری اشاره کرد. این عناصر هنرهای اصیل و زیبای ایرانی را در مجموعه ای به نام گنبد سلطانیه برای جهانیان به نمایش گذاشته و در طرح های خطوط موجود می توان کلماتی مانند علی، الله و محمد را در اشکال مختلف مشاهده کرد. در نزدیکی پلان گنبد سلطانیه، آرامگاه شاعر و عارف دربار سلطان محمد خدابنده به نام حسین کاشی وجود دارد. با توجه به بررسی ها تحقیقات انجام شده، در بخش جنوبی این گنبد، در گذشته مسجدی وجود داشت که محراب آن نیز همچنان دیده می شود و حاشیه های این محراب به زیبایی تمام گچبری شده اند. معماری این بنا به گونه ای است که در گذشته از آن تحت نام ساعت آفتابی استفاده می کردند و برای یافتن زمان ها از نوری که از پنجره های بزرگ و کوچک می گذشت، استفاده می کردند. در واقع، نوری که پنجره های بزرگ می گذرد، ساعت و نوری که از پنجره های کوچک می گذرد، دقیقه را نمایش می دهد. همچنین، زمانی که آفتاب از حفره اصلی گنبد می گذرد، نشان دهنده ظهر است. در راستای حفظ و نگهداری این اثر تاریخی با ارزش، از سال 1348 عملیات بازسازی آن شروع شد که تا همین چند ماه پیش یعنی حدود 30 سال به طول انجامید. این عملیات در 9 دوره انجام شد و در سال های 1353 و 1354 خورشیدی، در داخل دیوار، ستون و طاق نماها بتن ریختند تا استحکام آن افزایش پیدا کند. اما با این حال روز به روز این بنا رو به زوال و تخریب بوده و مسئولین توجه بسیار کمی نسبت بدان دارند.