کاخ چهل ستون | عمارتی شاهانه در اصفهان

اگر بخواهیم به یکی از بناهای زیبا و بی نظیر دوران صفویان در استان اصفهان اشاره کنیم می توانعمارت و باغ چهل ستونرا نام برد. کاخی تشکیل شده از 20 ستون که در باغی زیبا قرار گرفته است. باغی که جزو باغ های سلطنتی و تالار های با شکوه و تاریخی سرزمینمان ایران به حساب می آید. باغ چهل ستون دارای مساحتی بالغ بر 2120 متر مربع بوده و کاخ و عمارت داخل آن نسبت به سطح زمین باغ در ارتفاع یک متر بالاتر بنا شد. سنگ بنای اولیه این کاخ توسط شاه عباس اول و با ساخت کوشکی در میان این باغ گذارده شد. معماری کاخ چهل ستون اصفهان بسیار با شکوه است. در زمان های گذشته ارتباط میان باغ و بخش های شهری با استفاده از ملحقات و ورودی ها که فضاهای کوچک و سرپوشیده بودند برقرار می شد. برای آشنایی بیش تر با تاریخچه کاخ چهل ستون اصفهان و معماری این بنای زیبا، در ادامه با همگردی همراه باشید.

طبیعت چهل ستون

نارون، چنار، افرای سیاه و عرعر که در قسمت های مختلف و در پیرامون کاخ چهل ستون اصفهان وجود دارند، به این مجموعه زیبایی بی نظیری را هدیه کرده اند. گل هایی که در باغچه های این باغ مشاهده می کنید در گلخانه ای که در بخش جنوبی باغ قرار گرفته است پرورش داده شده اند. متاسفانه این اثر بی نظیر تاریخی نیز مانند دیگر آثار با ارزش تاریخی و مهم دست خوش حوادث زیادی شده است و آسیب هایی را بر پیکره آن شاهد هستیم، اما با این وجود همچنان با صلابت و با زیبایی مثال زدنی، در شهر اصفهان به عنوان نمادی از زیبایی های ناتمام این شهر قد علم کرده است. کاخ چهل ستون اصفهان که به آن باغ چهل ستون نیز می گویند با توجه به این که در محدوده شهری قرار دارد اما دیوارهایی پیرامون آن قرار گرفته که از محدوده شهری آن را جدا می کند.

وجه تسمیه کاخ چهل ستون اصفهان

در واقع معماری کاخ چهل ستون اصفهان تعداد 20 ستون دارد اما انعکاس این بیست ستون در آب استخر بزرگ کاخ آن را به چهل ستون تبدیل می کند. برخی از اندیشمندان وجه تسمیه این عمارت زیبا را این موضوع می دانند. البته تاریخچه کاخ چهل ستون نیز در وجه تسمیه آن بی تأثیر نیست اما از دیگر دلایلی که ممکن است این کاخ را چهل ستون نامیده باشند نقشی است که در ادب فارسی برای عدد 40 قائل هستیم و عدد 40 به نحوی نشان دهنده زیادی و تعدد است.

معماری کاخ چهل ستون اصفهان

اگر بخواهیم به معماری کاخ چهل ستون اشاره کنیم باید بگوییم که از نظر هنر معماری این مجموعه بی نظیر به سبک فرنگی، ایرانی و چینی احداث شده است و شامل ایوانی هشت ضلعی در جهت شرقی به ارتفاع 14 و طول 38 و عرض 17 متر است. ستون های این کاخ در نوع خودش بی نظیر است. این ستون ها به تعداد 18 ستون از جنس چوب های درخت کاج و چنار هستند. چیزی که بیش از همه در خصوص این ستون ها توجه شما را جلب خواهد کرد 4 ستون در وسط ایوان است که بر روی 4 شیر سنگی حجاری شده قرار دارند. از دهان این شیرهای سنگی فواره آب فوران می کند و آب آن وارد حوض مرمرین تالار می ریزد. دو تا از این شیر های سنگی به شکل سر انسان حجاری شده اند. سر در ورودی کاخ، در بخشی مرتفع تر واقع شده است که آن را تالار آیینه نیز می گویند. آیینه کاری های زیادی در معماری کاخ چهل ستون صورت گرفته که دیدن آن ها واقعا شگفت انگیز است. تزئینات چوبی و آیینه کاری ها و زیبایی های معماری کاخ چهل ستون اصفهان مخصوصاً در سقف تالار به گونه ای بسیار زیبا و هنرمندانه کار شده اند. تصویر تزئینات سقف را می توان در حوض مرمر مشاهده کرد که به گونه ای شبه ایوان عالی قاپو است. از دیگر قسمت های این کاخ که معماری فوق العاده ای دارد، تالار مرکزی است. آنچه که بیشتر از همه در تالار مرکزی کاخ به چشم می خورد، تصاویری بوده که روایت گر وقایع گوناگون در دوره های مختلف تاریخی است. از دیدنی های هنری این بخش از تالار می توان به طرح های شفاف و طلایی اشاره کرد که بر گنبدی منقوش پایدار است.

موقعیت جغرافیایی کاخ چهل ستون

موقعیت دقیق این کاخ در قسمت غربی میدان نقش جهان و در قسمت شرقی خیابان چهارباغ پایین و جنوب خیابان سپه است. باغ چهل ستون از نظر منطقه جغرافیایی از ویژگی های بی نظیری برخوردار است چون که هم به نقش جهان وصل است و هم آن که در امتداد چهار باغ اصفهان شکل گرفته است. تعداد درب های ورودی این باغ سه درب بود. اگر از سر در اصلی باغ چهل ستون وارد شوی اندکی که جلوتر می روید در جلوی کاخ چهل ستون اصفهان استخر آب بزرگی را مشاهده خواهید کرد. در قسمت شرقی این باغ درب ورودی قدیمی قرار دارد. از جهت اصلی که می خواهید به سمت کاخ بروید در دو طرف مسیر درختان زیبایی قرار دارند. شیب این باغ به گونه ای است که آب حاصل از بارش باران به راحتی در جوی ها جاری شده و در یک جا ماندگار نمی شود. همانطور که می دانید در چهار باغ ها حتماً حوض آبی جریان داشته است و این از ویژگی چهار باغ در قدیم به شمار می رفت این باغ نیز از این قاعده مستثنا نیست. آبی که در میان این باغ جریان دارد از شاخه ای از مادی فدن سرچشمه می گرفت.

نگاهی به تاریخچه کاخ چهل ستون

با توجه به بررسی های صورت گرفته در بنای کاخ در زمینه تاریخچه کاخ چهل ستون و زمان احداث این کاخ دو دیدگاه مطرح است. البته به دلیل این که تاریخ ساخت بنای کاخ تا قبل از سال 1327 هجری شمسی مشخص نبود اظهار نظر در این خصوص قابل استناد نخواهد بود. اما تحقیقاتی که در زمینه تاریخچه کاخ چهل ستون صورت گرفته باعث کشف دو کتبیه در زیر گچ و در بخش تالار بوده که در یکی از کتبیه ها که با زمینه صورتی رنگ اشعاری نوشته شده است به زمان ساخت کاخ در دوران شاه عباس دوم و سال پایان ساخت آن 1057 ه.ق اشاره شده است و در کتیبه دیگر که اندکی طولانی تر است و خطوط اشعار با گچ بری در زمینه آبی رنگ نقش بسته اند به زمان تعمیر آن در دوران شاه سلطان حسین اشاره دارد. همان طور که می دانید شهر اصفهان در سال 1007 هجری. قمری به عنوان پایتخت در زمان شاه عباس برگزیده شد از جمله کارهای خوب و پسندیده ای که شاه عباس اول در آن زمان در تاریخچه کاخ چهل ستون انجام داد احداث خیابان بسیار زیبای چهار باغ بود. این خیابان به همراه باغ های زیادی که در اطراف آن قرار داشت زیبایی وصف ناپذیری به فضای شهری شهر اصفهان بخشیده است و به گونه ای است که مفهوم باغ اندر باغ را تداعی می کند. شهر اصفهان شهری با باغ های زیبا و بی نظیر بود که از جمله باغ های آن می توان به باغ خلعت، باغ نسترن، باغ کاج، باغ انگورستان، باغ هشت بهشت و دیگر باغ های بی نظیر اشاره کرد. امروزه دیگر به جز باغ های چهل ستون و هشت بهشت از سایر باغ ها خبری نیست و متاسفانه نابود شدند وقتی که اصفهان به عنوان پایتخت کشور انتخاب شد با رشد روز افزون فضای شهری روبه رو شد و همین امر باعث شد که به سمت جنوب، فضای شهری گسترش یابند. شیخ بهائی دانشمند و مرد متفکر دوران صفویه از نبوغ بالایی در این زمینه برخوردار بود زیرا او از جمله افرادی که کاخ های شهری را در این استان پایه ریزی کرد. او در گسترش فضای شهری در زمان خود نقش برجسته ای داشت و آینده نگری او مخصوصاً انتخاب فضاهای مناسب مثال زدنی و نشان دهنده ذوق و نبوغ او است. برای مثال می توان به کاخ هایی که از عالی قاپو شروع می شد و تا مرکز چهار باغ عباسی ادامه داشت اشاره نمود. بعدها در این قسمت کاخ ها و عمارت باشکوهی ساخته شد مانند رکیب خانه، تالار اشرف، کشیک خانه، توحید خانه، جبه خانهو کاخ هشت بهشت که همگی از ویژگی های معماری خارق العاده ای در ساخت بنا و محوطه برخوردار بودند. بخش اولیه کاخ چهل ستون که در باغ چهل ستون احداث شد عمارتی بود با اتاق های کوچک که در میان این باغ ساخته شد و در ایام جشن و مراسم ها برای پذیرایی از میهمانان مخصوص شاه استفاده می شد. بعد ها کاخ چهل ستون در زمان شاه عباس دوم گسترش یافت از جمله اقداماتی که شاه عباس دوم در این خصوص انجام داد می توان به موارد زیر اشاره نمود. تالارها و ایوان هایی چون تالار هجده ستون، تالار آینه، دو اتاق جنوبی و شمالی، ایوان هایی که در دو طرف سرسرای پادشاهی می بینید و حوض بزرگ رو به روی این مجموعه با شکوه تاریخی افزوده شد. همچنین کاشی کاری ها و آیینه کاری ها و تزئینات بسیار زیبایی در قسمت های مختلف مجموعه کاخ چهل ستون در این دوران صورت گرفت. در مراسم افتتاح رسمی این کاخ که در سال 1056 ه. ق مصادف با 1642 میلادی صورت گرفت شخص پادشاه ایران یعنی شاه عباس دوم و همچنین سفیران برخی از کشورهای خارجی حضور داشتند. همچنین نگاهی که به اشعار بسیاری از شاعران نامدار ایران زمین می اندازیم مانند ملک الشعرا (صائب تبریزی)، زمان اتمام این ساخت 1057 ه. ق اعلام شده است. شواهد و قرائن از این حکایت دارد که در زمان سلطان حسین و در دوازدهمین سال پادشاهی او این کاخ را حریقی گسترده فرا گرفت. بعد از آن بود که تعمیراتی بر روی آن انجام شد. اما شواهد تاریخی و اظهار نظر های برخی از افرادی چون کست، فلاندن و مادام دیو لافوآ نشان می دهد که در زمان پادشاهی محمد شاه قاجار و در سال 1298 ه. ق این باغ و مجموعه به شکل اصلی خود بود که از سال 1300 ه. ق زمانی که فرزند ناصر الدین شاه یعنی ظل السلطان به عنوان والی خراسان در این منطقه حکومت می کرد متاسفانه از سوی عمد خرابی های زیادی در این مجموعه صورت گرفت.

دیدنی های بی نظیر این عمارت تاریخی

همان طور که گفتیم نقاشی های دیدنی تالار مرکزی این کاخ بسیار زیبا هستند. مضمون این نقاشی ها روایت گر برخی از مراسم ها و مهمانی های شاه عباس اول و دوم و شاه طهماسب هستند. مانند پذیرایی از همایون هندی و پادشاه ترکستان و نیز روایت گر جنگ شاه اسماعیل اول با ازبکان بوده و تعدادی از این نقاشی ها هم مربوط به دوران قاجار هستند. در رو به روی درب ورودی تالار و مقابل آن دو تصویر دیگر را می بینیم که نقاشی آن ها در زمان قاجار کشیده شده است صحنه کارزار جنگ کرنال را در زمان نادر شاه و جنگ چالدران را در زمان شاه اسماعیل اول به تصویر می کشد. در اتاق های تالار ستون دار که امروزه محل برگزاری نمایشگاه های فصلی است شاهکار نقاشی را می توان دید. بسیاری از این نقاشی ها را که می بینید با تلاش کارشناسان و متخصصان مربوطه از زیر لایه های گچ که در زمان فرمانروایی ظل السلطان در زیر لایه های گچ پنهان شده بودند بیرون آورده و مرمت شده اند. به سالن مرکزی کاخ که وارد می شوید می توانید نقاشی هایی از پرتره و چهره سفرا و برخی از اروپائیان که در آن زمان در شهر اصفهان زندگی می کردند و توسط نقاشان هلندی به نام لوکار و آنژل نقاشی شده اند را ببینید. از دیگر شاهکار های نقاشی این مجموعه می توان به تابلوهای زیبای نقاشی در تالار پادشاهی که تصاویر شاهان صفوی را به تصویر می کشد اشاره کرد. همچنین تزئینات طلاکاری که در سالن اصلی و اتاق های اطراف تالار آیینه صورت گرفته نیز بسیار با شکوه و دیدنی هستند. قالب های زیبای ترنج و لچک که در دیوار ها و سقف تالار قابل مشاهده است و نقاشی ها و کاشی کاری و تزئینات زیبا و متعدد این مجموعه بسیار تماشایی بوده و بر عظمت و شکوه آن افزوده است. امروزه کاربری این کاخ و عمارت به صورت باغ موزه است. گردشگران خارجی و دیگر میهمانان ایرانی که به دیدن این مجموعه با شکوه و تاریخی در استان اصفهان می آیند می توانند در سالن مرکزی آن آثار هنری دوره های مختلف تاریخی ایران را مشاهده کنند.