ربع رشیدی، دانشگاه هفتصد ساله + تصاویر

تبریز نامی است که در مقاطع مختلف تاریخ ایران می توان ردپای آن را پیدا کرد. شهری با تاریخی کهن و پر فراز و نشیب که اگر نبود زلزله های ویرانگری که چندین بار این شهر را به کلی تخریب کردند، شاید ما امروز نشانه ها و آثار بیشتری از تاریخ و گذشته این شهر در اختیار داشتیم. یکی از ارزشمندترین و مهمترین آثار تاریخی تبریز ربع رشیدی است. اثری با تاریخی شنیدنی که حدود 700 سال قدمت دارد. ربع رشیدی امروز در منطقه باغمیشه در دامنه های بیلانکوه در شمال شهر قرار دارد و مشرف به تبریز است.

این مجموعه که روزگاری رونق بسیاری داشت، به تدبیر وزیر فرهیخته مغول ها «خواجه رشیدالدین فضل الله» ساخته شده و در گذشته حکم یک شهر دانشگاهی را داشت. ربع رشیدی شامل سه بخش اصلی بود: ربع رشیدی (قسمت اصلی) که دارای بخش های کوچکتری شامل مسجد، حمام، کتابخانه، اقامتگاه اساتید، خزانه، خانقاه، مهمانسرا و بیمارستان بود. شهرستان رشیدی (مجتمع مسکونی و تاسیسات جنبی) که ساختار یک شهر را داشته و تمامی عناصر شهری در آن وجود داشت. ربض رشیدی (بخش مسکونی اعیان نشین) هم محل اقامت متمولین بود و مهندسی خاص خود را داشت.

این مجموعه که بسیاری آن را نخستین دانشگاه بین المللی جهان، بعد از اسلام می دانند، پس از قتل خواجه رشیدالدین بارها تخریب و بازسازی را تجربه کرد، غارت شد، به آتش کشیده شد، باز رونق گرفت و ساماندهی شد و باز تخریب را از سر گذراند تا امروز از آن تنها استوانه ای آجری برای ما مانده و تاریخی که باستان شناسان در تلاشند آن را از زیر خاک بیرون بکشند. در دوره های مختلف ربع رشیدی به عنوان یک دژ مستحکم محل سکونت پادشاهان مختلف بود و تاریخ می گوید سلطان جلایر یکی از ساکنان این دژ، در ربع رشیدی از دنیا رفت و در همین محل هم به خاک سپرده شده است.

اگر برای بازدید از این محوطه که هنوز هم باستان شناسان در حال کاوش در آن هستند بروید، تنها بنایی که تا حدودی پا برجاست و امکان بازدید از آن را دارید، استوانه ای آجری است که گفته می شود در روزهای اوج ربع رشیدی حکم دیده بانی را داشته و تعدادی سنگ قبر تاریخی و آثار مکشوفه از حفاری های شهر تبریز در گوشه ای از محوطه به نمایش در آمده است. اما ربع رشیدی محدود به این آثار قابل مشاهده نیست، این مجموعه یکی از مهمترین و تاثیرگذارترین مجتمع های دانشگاهی در دوران مغول بوده، دورانی که در ذهن بسیاری از ایرانی ها با ویرانی و تاراج گره خورده اما مرور تاریخ ربع رشیدی نشان می دهد که این دوران خدماتی هم در زمینه علم و دانش و به ویژه پزشکی در ایران ارائه کرده و دانشمندان بسیاری از کشورهای دیگر برای تحقیق و مطالعه و استفاده از کلاس های درس در این مجموعه به تبریز می آمدند.

علاوه بر این بنا، اثری ماندگار هم که مرتبط با این مجموعه وجود دارد که در فهرست میراث مستند یونسکو به ثبت رسیده و آن هم «وقف نامه ربع رشیدی» است. موسس ربع رشیدی برای تامین پشتوانه مالی و اداره این مجموعه، دارایی بسیاری را وقف کرد و برای سازماندهی اداره ربع رشیدی و موقوفات آن، وقفنامه ای تنظیم کرد. تنها نسخه موجود این وقف نامه به خط خواجه رشیدالدین نگاشته شده است. این وقف نامه در سال 86 در فهرست حافظه جهانی یونسکو ثبت شده و در کتابخانه تبریز نگهداری می شود. وقف نامه ربع رشیدی نخستین اثر ایرانی بوده که در حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. مجموعه ربع رشیدی هم در سال 1354 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.