کلیسای سن استپانوس

کلیسای سن استپانوس یا کلیسای استفانوس مقدس، دومین کلیسای مهم ارامنه ایران است که از نظر اهمیت بعد از قره کلیسا قرار می گیرد. کلیسای استپانوس مقدس درشش کیلومتری روستای دره شام به فاصله 15 کیلومتر درغرب شهر جلفا واقع در استان آذربایجان شرقی است. سن استپانوس یا سن استفان اولین شهید راه مسیحیت که در 26 دسامبر سال 36 میلادی در بیت المقدس توسط یهودیان سنگسار شد از این رو وجه تسمیه کلیسا برگرفته از نام شهید، استپانوس مقدس است.
این کلیسا در محوطه ای زیبا و دلچسب محصور از درختان و دره سرسبزی واقع شده و حصار سنگی که بنا را احاطه نموده، مانند دژهای دوره ساسانی و قرون اولیه اسلام بارویی است بلند با هفت برج نگهبانی و پنج پشت استوانه ای سنگی. دروازه این بارو در وسط دیوار غربی قرار دارد و دارای دری چوبی و آهن کوبی شده. در پایه های طرفین و طاق جناغی آن سنگ تراش با حجاری های ظریف به کار رفته و نقش برجسته ای از مریم و کودکی عیسی در پیشانی طاق نمای آن به چشم می خورد. این کلیسا در سده نهم میلادی ساخته شده است ولی به علت زلزله دچار آسیب های جدی شده بود که در دوران صفویه مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت. در دوره قاجار نیز توسط عباس میرزا اقدامات لازم برای حفظ و مرمت آن انجام شد.
کلیه محوطه کلیسا در قلب کوه ها و در میان طبیعت سبز منطقه مرزی جلفا و جمهوری آذربایجان قرار گرفته است. این کلیسا مورد احترام تمام مسیحیان و تقریبا تمامی ادیان است اما در واقع به شاخه مسیحیان گریگوری که ساکن ارمنستان هستند تعلق دارد. در یک روز از سال هزاران نفر از ارمنیان در این نقطه گردهم می آیند تا ضمن زیارت، مراسم خاص خود را به جای آورند. سه کلیسای دیگر نیز در حریم کلیسای استپانوس در منطقه دره شام وجود دارد.

تاریخچه کلیسای استپانوس مقدس

کلیسای استپانوس مقدس در دژی استوار به نام وانگ استپانوس مقدس یا وانگ ماقارات واقع شده است. این وانگ مانند سایر وانگ های ارمنیان محل اجتماع خطاطان و خوشنویسان و تذهیب کاران نویسندگان فلاسفه و مورخین و دانشمندان بوده است. تاریخ دقیق تاسیس کلیسای سنت استپانوس کاملا مشخص نیست اما محققین حدس می زنند بین قرن های هفتم تا نهم میلادی این کلیسا بنا شده باشد.
کهن ترین سند در این باره مربوط به سال 649 میلادی است که از وجود دیری در این منطقه آگاهی می دهد، در زمان سلطنت آشوت باگرادونی پادشاه ارمنستان، کاتالیکوس خاچیک رهبر مذهبی ارمنیان در سال 266 هجری قمری برابر با 976 میلادی اسقف اعظم بالکن را به سرپرستی وانگ استپانوس مقدس برگزید. او با هزینه پادشاه کلیسایی در محوطه بنا کرد. هاکوپ جوقاتیسی که طی سالهای 1633 تا 1655 / 1043 1066 خلیفه اعظم وانگ استپانوس بود، در سال1643 میلادی به تجدید بنا و مرمت کلیسا پرداخت و در 1655 / 1066 هجری قمری به پایان برد.
مرمت بعدی کلیسا بین سالهای 1682 / 1094 تا 1691/ 1102 صورت گرفت و مرحله چهارم بازسازی کلیسا به وسیله عباس میرزا در سال 1826 / 1243 انجام پذیرفت. عباس میرزا در سال 1246 هجری قمری / 1830 میلادی روستای دره شام را به مبلغ سیصد تومان از محبعلی بیک نخجوانی خرید و وقف وانگ استپانوس کرد، کتیبه ای که به همین مناسبت با خط نستعلیق بر روی سنگ آهکی سرخ رنگی از نوع سنگ های خود بنای کلیسا، بالای در ورودی کلیسا نصب شده است.

ساختمان کلیسای سن استپانوس

کلیسا به شکل صلیب ساخته شده است، مثل همه کلیساهای ارامنه در وسط یک گنبد عالی بنا شده که در اطراف آن 12 حواریون هستند. تمام کلیسا و دیر از سنگ تراشیده است گر چه اصل بنا خیلی وسیع نیست ولی مقدار کثیری طلا و نقره در آن به کار رفته است و خیلی از خانواده های ارامنه به واسطه آن دچار خسارت شده اند به جهت اینکه به قدری احترامات این مقام را به انظار و قلوب آنها بزرگ تلقین کرده اند که اغلب زن ها پنهان از شوهرهای خود جواهر بلکه لباس های خود را فروخته به مصرف این کلیسا و نگهداری آن می رسانند.

مختصات کلیسا

کلیسا در محوطه ای سرسبز قرار گرفته بنای آن استوانه ای است و گنبد مخروطی شکل آن را می پوشاند. تمام قسمت های بنا از حصار و سنگ های لاشه ساخته شده است. این کلیسا قرینه ای را هم در ساحل شمالی ارس دارد و وجود این دو قرینه نشان می دهد که بنای این دو کلیسا هنگامی صورت گرفته که یک قدرت واحد بر هر دو طرف ساحل فرمان می راند.
ساختمان اصلی کلیسا سه قسمت دارد
1- صحن کلیسا و گنبد 16 ضلعی
2- برج ناقوس
3- اجاق دانیال

صحن کلیسا و گنبد 16 ضلعی

صحن کلیسا یا نماز خانه تقریبا در وسط محوطه اصلی کلیسا با مدخلی در ضلع غربی آن واقع است. مدخل دارای درب چوبی بسیار زیبایی است که با یک لنگه بر پایه محور جنوبی می گردد. منبت کاری درب از کارهای اولیه قاجاریه است. رویه درب با میخکوبی های فلزی به قسمت های منبت کاری شده تزیین یافته است و اطراف درب، طاق مقرنس کاری شده ای وجود دارد که در نوع خود بی نظیر است. کتیبه فارسی و ترجمه ارمنی آن در رابطه با خرید روستای دره شام توسط عباس میرزا و وقف آن به کلیسا در قسمت فوقانی درب ورودی نصب شده است. این درب منبت کاری شده و مقرنس کاری های آن متاثر از هنر های اسلامی است.
ساختمان نماز خانه به شکل صلیب است به طوری که راس صلیب به سمت مشرق و دو بازوی آن در جهت شمال و جنوب کشیده شده است. گنبد 16 ضلعی کلیسا سقف مرکزی صلیب را تشکیل می دهد و انتهای قسمت شرقی صلیب نیز محراب کلیسا است. محراب در جانب شرقی معبد واقع شده و 96 سانتی متر از کف نمازگاه بلندتر است.
در صحن کلیسا و در دو طرف سکوی محراب دو میز به طور قرینه وجود دارد که هر یک از سنگ مرمر ساخته شده و دارای چهار ستون بلند سنگی با یک گنبد هرمی شکل هستند زیرا در این گنبد، میز سنگی دیگری وجود دارد که برای روشن کردن شمع مورد استفاده قرار می گیرد.
صحن کلیسا با نرده چوبی محل اجتماع مردم را از محراب جدا کرده است. در محراب و داخل گنبد مرکزی نقاشی های رنگی ملائکه با گچ بری های مختلف، زیبایی های صحن کلیسا را دو چندان می سازد که متاسفانه نقاشی ها آسیب های زیادی دیده اند. دو منبر چوبی در طرفین پای محراب واقع است که رو به محراب گذاشته شده و در یکی از منبرها مقام بزرگ مذهبی یعنی خلیفه می نشست و در دیگری میهمان ویژه ای که در مراسم شرکت می کرد مثل شاه یا نائب السطنه.
گنبد کلیسا، گنبدی است 16 ضلعی که در دو طرف هر یک از اضلاع شانزده گانه نیم ستون پیچ های زیبایی قرار دارد که از ترکیب سه نیم ستون ظریف تشکیل یافته اند و در نهایت به سر ستون های خوش نقشی منتهی می شوند. هر یک از اضلاع به صورت یک در میان پنجره ای دارند که به داخل گنبد و صحن کلیسا باز می شود و فضای درون کلیسا را روشن می سازد، تمامی اضلاع به شکل طاق نماهایی با طاق های جناغی هستند که در طاق نماهایی که دارای پنجره هستند و بر بالای هر کدام از نقش های برجسته در تمامی طاق نماهای فاقد پنجره نقوش برجسته ای از قدسیان و یک صلیب دیده می شود. در دور نمای طاق نماهای گنبد یک ستاره هشت پر حکاکی شده است.

برج ناقوس کلیسای سن استپانوس

در جهت جنوبی ساختمان قرار گرفته که دارای دو طبقه است و روی چهار ستون است که بر روی طبقه دوم برج گنبد هرمی شکل آن قرار دارد که آن نیز بر روی هشت ستون کوچکتر منشوری شکل استوار شده است در نوک گنبد هرمی شکل برج ناقوس مانند راس گنبد اصلی کلیسا صلیبی فلزی نصب شده است. ستون های برج ناقوس همه از سنگ سرخ کلیسا و دارای سر ستون های خوش طرح هستند. پیشانی طاق ها واقع در بین این ستون ها که یا طاق گنبد برج محسوب می شوند با نقش برجسته فرشته طیب، ترنج ستاره و گل هشت پر زینت یافته است.

اجاق دانیال

تالاری است متصل به دیوار شمالی کلیسا که 6 متر عرض و قریب 20 متر طول دارد و از سه قسمت تشکیل شده که عبارتند از
1- تالار اجتماعات که در وسط قرار دارد.
2- خود اجاق که توسط دیواری از تالار جدا شده و در قسمت شرق آن قرار گرفته است.
3- محل غسل تعمید که در قسمت غربی تالار اجتماعات واقع شده و بصورت سکوی بلندی شده که میز سنگی غسل تعمید در وسط آن قرار گرفته است.
نکته مهم این است که این اجاق از دانیال نبی که از پیامبران بنی اسرائیل است، نیست. بلکه به نام دانیال قدیس است که در 410 میلادی در سوریه به دنیا آمده و پس از هشتاد سال عبادت در یکی از روستاهای ساحل فرات به نام سیمساط درگذشت.