دیوار بزرگ گرگان

دیوار بزرگ گرگان یا دیوار سرخ که در متون قدیمی با نام مار سرخ نیز نامیده شده ، دیواری تاریخی است که از کنار دریای مازندران در ناحیه گمیشان آغاز گشته و تا کوه های گلیداغ در شمال شرق کلاله ادامه می یافت. هم اکنون تقریبا تمام این دیوار از میان رفته و تنها بخش های کوچکی از آن که در زیر خاک مدفون مانده، باقی است. دیوار تاریخی گرگان پس از دیوار چین بزرگترین دیوار دفاعی جهان هست. این دیوار عظیم تاریخی که 200 کیلومتر طول دارد، در 29 تیر سال 1378 به ثبت ملی رسید.

عکس این دیوار نخستین بار توسط اریک اشمیت، باستان شناس آمریکایی ثبت شد. آقای اشمیت که با هواپیمای خود در سالهای 1315 و 1316 از نقاط باستانی ایران عکاسی میکرد، در منطقه گرگان دیوار قرمز رنگی را دید که از سمت دریای خزر به طرف کوه های گلیداغ امتداد دارد. او از این دیوار عکس گرفت و این عکس ها سندی برای تحقیقات باستان شناسان ایرانی و خارجی بر این دیوار شد. قدمت این دیوار که از آجرهای گلی سرخ رنگ ساخته شده، به دوره ساسانیان باز می گردد. یک تیم باستان شناسی مرکب از محققان ایرانی و بریتانیایی موفق شده اند تا تاریخ احداث آن را سده 5 یا 6 میلادی تعیین کنند.

پادشاهان ساسانی که با امپراتوری روم شرقی جنگ های مداومی داشتند، از سوی شمال نیز با تهدید قوم هون و دیگر اقوام شمالی روبرو بودند؛ بنابراین دیوار میتوانست محل رخنه این اقوام را به داخل ایران در فواصل کوهستان های قفقاز و خط ساحلی دریای مازندران ببندد. پیروز، پادشاه ساسانی در سالهای 459 تا 484 میلادی زمانی که با هون های سفید نبرد میکرد، مدتی را به طور متناوب در منطقه گرگان گذرانده است. بنابراین احتمالا او یا پادشاه ساسانی دیگری (قبل یا بعد از او) برای محافظت از دشت حاصلخیز گرگان در برابر هون ها، این دیوار را ساخت.

بیشتر تاریخ نگاران بر این باورند انوشیروان ساسانی این دیوار را بنا نهاد اما گردیزی در زین الخبار آغاز بنای آن را به یزدگرد اول و اتمام آن را به انوشیروان نسبت می دهد. مارکوارت نیز در شهرستان های ایران به ساخت این دیوار توسط یزدگرد و بنای شهر دهستان توسط نرسی اشکانی و کمش تپه توسط آژی دهاک اشاره می کند. سعید نفیسی هم در تاریخ تمدن ایران ساسانی از تعمیر آن توسط مازیار فرمانروای طبرستان خبر می دهد. بسیاری از کارشناسان براین باورند دیوار تاریخی گرگان هم زمان با دیوار چین ساخته شده و هر دوی این بناها برای مقابله با گروهی از مهاجمان به نام هپتالها که از شمال وارد می شده اند، ساخته شده است.

ارقام گوناگونی درباره طول این دیوار وجود دارد، از پنج تا صد و هشتاد فرسنگ که ممکن است به دلیل نابودی بخش هایی از دیوار و همچنین بریده بریده بودنش باشد. طول دقیق این دیوار مشخص نیست؛ در این مورد نجیب بکران به دیواری که از درگز تا سرخس ادامه می یابد، اشاره کرده است. تا امروز، اندازه دیوار بزرگ گرگان را 200 کیلومتر طول، 10 متر پهنا و 6 تا 8 متر ارتفاع برآورد کرده اند. این دیوار دارای 40 قلعه با مساحت های 5 تا 20 هکتار در طول مسیر و 3 برج نظامی بوده است.

در مورد جنس دیوار نیز گفتار گوناگونی وجود دارد؛ بلاذری آن را از سنگ و سرب، ابن فقیه از آجر و آهک، ابن خردادبه از آجر و گچ، فردوسی از سنگ و گچ، ثعالبی از سنگ مرمر (بخشی از آن) و نجیب بکران از خشت پخته می نویسند. بخشی از دیوار که در روستای گوگجه (شمال کلاله) از زیر خاک بیرون آمده، از آجرهای بزرگ ساخته شده است. بررسی های گروه باستان شناسان ایرانی و باستان شناسان دانشگاه های ادینبورگ و دورهام نشان می دهد در ساخت این دیوار عظیم ده ها میلیون قالب آجر بکار رفت. آنان شواهدی از تعداد زیادی کوره و کارگاه ساخت آجر در طول دیوار و در فواصل نزدیک به آن یافته اند که نشان دهنده کارگاه صنعتی بسیار بزرگ برای احداث این دیوار است.

طبق برآوردها، 30 هزار سرباز می توانستند در طول دیوار مستقر شوند. باستان شناسان با نمونه برداری و آزمایش خاکسترها و زغال های بر جای مانده در کوره های آجرپزی نشان دادند که قدمت دیوار به قرن های پنج و ششم میلادی می رسد.