آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی

آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی یکی از مکانهای تاریخی و باستانی شهر اردبیل و از آثار ثبت شده ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو است. در این مکان علاوه بر آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی، مقبره های شاه اسماعیل یکم (نخستین پادشاه صفوی) و مادر شاه اسماعیل (دختر اوزون حسن آق قویونلو) و نیز برخی از مشایخ و صاحب منصبان دوران صفوی و نیز جان باختگان ایرانی جنگ چالدران قرار دارد. از دیگر بخشهای این مجموعه چینی خانه، مسجد، جنت سرا، خانقاه، چله خانه، شهیدگاه و چراغ خانه هستند. منزل و خانقاه شیخ صفی در همین مکان قرار دارد و طبق وصیت شیخ، پیکر او را در اتاقی جنب خلوت خانه، باغچه و حوضخانه دفن و بر قبر او بنایی را ایجاد کردند. به گفته بیوک جامعی، مجموعه نفیس بقعه شیخ صفی الدین به نام عارف نامدار شیخ صفی الدین اردبیلی، جد سلاطین دودمان صفویان در سال 735 و به دست فرزند وی یعنی صدرالدین موسی بنا شد.

پس از شروع حکومت صفویه، به سبب ارادت شاهان صفوی به جد خود واحدهای مختلفی به این مجموعه اضافه شد. در دوره شاه عباس یکم و از آنجا که وی ارادت فراوانی به شیخ صفی الدین داشت و بسیار به زیارت مقبره وی می رفت، برای تکمیل و تزئین این اثر کارهای فراوانی صورت گرفت. در عصر صفوی، بقعه شیخ با حضور استادان بزرگ عهد صفوی چنان به زیور آراسته شد که همچنان پس از گذشت چندین قرن به عنوان یکی از مفاخر تاریخی و فرهنگی ایران به شمار می آید. یکی از موارد منحصر بفرد این مجموعه این است که این بقعه حاوی ده ها اثر در مضامین مختلف رشته های هنری بوده که از آن جمله میتوان به کاشی کاری معرق و مقرنس، کتیبه های گچ بری شده و خط خطاطان بزرگ دوره صفوی، منبت کاری، نقره کاری، تذهیب و طلاکاری، نقاشی و تنگ بری اشاره کرد. این اثر همچنین از معماری ویژه ای هم برخوردار است.

در جریان جنگهای ایران و روسیه در دوره قاجار و سقوط اردبیل نسخ خطی کتابخانه شیخ صفی الدین اردبیلی توسط روسها به غارت رفت و هم اکنون آن نسخ در موزه سن پترزبورگ در روسیه نگهداری می شوند. سردر اصلی و کاشی کاری بقعه شیخ صفی الدین تا سال 1321 خورشیدی در ضلع شمالی میدان فعلی عالی قاپو قرار داشت که در آن سال بقایای سردر به دستور اداره کل باستان شناسی برداشته شد و کاشی های معرق آن فعلاً در انبار بقعه نگهداری می شوند. سردر یاد شده در زمان شاه عباس دوم برای بقعه ساخته شد و زیر نظر اسماعیل نقاش اردبیلی در سال 1057 به اتمام رسید. در حال حاضر، هیچ گونه آثاری از این سردر مشهود نیست.

امروزه از ضلع خاوری میدان عالی قاپو با گذشتن از در چوبی بزرگ وارد حیاط مشجر مستطیل بقعه به ابعاد 92*5/26 متر می شوند. دور تا دور این حیاط با دیوارهای آجری که از روی ازاره سنگی و به صورت طاق نما ساخته شده محصور گشته است. ضلع خاوری حیاط یاد شده با دری به ابعاد 1450*570 سانتیمتر غیر مسقف باز می شود. این راهرو بینابین حیاط بزرگ مشجر و صحن اصلی قرار دارد. راهروی مذکور با دری در ضلع شمالی به محوطه شهیدگاه و در ضلع جنوبی به محوطه ای معروف به «چله خانه» یا قربان گاه مرتبط می شود که در سالهای اخیر در مشرف به شهیدگاه مسدود شده است.

دیوارهای جانبی این راهرو دارای طاق نمای کاشی کاری بوده که به مرور زمان ریخته و اکنون قسمتی از آن بازسازی شده است. راهروی مذکور با گذشتن از محوطه کوچک درگاه سنگی به صحن اصلی متصل می شود. صحن اصلی حیاطی است مستطیل شکل به ابعاد 40/30*10/16 متر مفروش با سنگهای صاف که حوضی در وسط آن قرار دارد. در گذشته، در وسط این حوض چاه آبی بوده که با استفاده از سطل و طناب برای وضو گرفتن از آن استفاده میشده است. این چاه در حال حاضر مسدود هست. از جمله اشیای نفیس بقعه شیخ صفی «فرش» مشهور اردبیل است که در حال حاضر در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می شود.

در سمت چپ سرسرای ورودی، مسجد جنت سرا قرار گرفت. جنت سرا به صورت فضای هشت ضلعی طراحی شده و فاقد محراب مسجد است. چنین به نظر می رسد که فضای جنت سرا بیشتر برای انجام مراسم صوفیانه و گرفتن مجالس سماع عارفانه بوده و سنگ میدان یا «میدان داشی» آن هنوز در مجموعه بقعه شیخ صفی الدین موجود است. مسجد جنت سرا در گذشته دور دارای سقف گنبدی بوده که پس از فروریختن در دوره قاجار، سقفی چوبی و مسطح روی آن ایجاد شد که بر 16 ستون چوبی استوار شده است. مسجد جنت سرا از نمای بیرونی مشرف به صحن داخلی سرسرای عظیمی بوده که در مقابل آن پنجره مشبک گره چینی نصب شده و در دو سمت آن دو نیم قوس در ورودی اتاق متولی قرار گرفته است. قندیل خانه هم در حقیقت قسمت اصلی بنا بوده و دقیقا روبروی سرسرای ورودی در دو طبقه قرار گرفته است. پنج پنجره چوبی در طبقه بالایی و پنج پنجره در زیر آن وجود دارند.

چینی خانه در قسمت خاوری قندیل خانه یا رواق اصلی قرار گرفته که با دو ورودی باریک با دارالحفاظ ارتباط می یابد. ساختمان چینی خانه دارای چهار شاه نشین و دارای طاق نماهای مقرنس گچی است که روی آن نقاشی و طلاکاری شد. این مکان در دوره صفویان محل نگهداری ظروف طلا، نقره و ظروف سفارشی شاه عباس یکم از کشور چین بوده است. مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی هم در عهد صفوی مکانی مقدس به شمار می رفت و حکم بست و پناهگاه داشت. کسانی که در آنجا متحصن می شدند، حتی اگر از جانب شاه محکوم به اعدام بودند، جانشان در امان بود؛ مثلاً سلطان حسین خان شاملو برای حفظ جانش از دست اسماعیل قلی بیگ شاملو به این آرامگاه پناه برد.